NCERT Solutions for Class 12 History Chapter 12 Colonial Cities Urbanisation, Planning and Architecture (Hindi Medium)
рдЕрдн्рдпाрд╕-рдк्рд░рд╢्рди
(NCERT Textbook Questions Solved)
рдЙрдд्рддрд░ рджीрдЬिрдП (рд▓рдЧрднрдЧ 100 рд╕े 150 рд╢рдм्рджों рдоें)
рдк्рд░рд╢्рди 1.
рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рд╢рд╣рд░ों рдоें рд░िрдХॉрдбрд░्рд╕ рд╕ंрднाрд▓ рдХрд░ рдХ्рдпों рд░рдЦे рдЬाрддे рдеे?
рдЙрдд्рддрд░:
рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рд╢рд╣рд░ों рдоें рд░िрдХॉрд░्рдб्рд╕ рд╕ंрднाрд▓ рдХрд░ рд░рдЦрдиे рдХे рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдХाрд░рдг рдеे
- рдЗрди рд░िрдХॉрд░्рдбो рд╕े рд╢рд╣рд░ों рдоें рд╡्рдпाрдкाрд░िрдХ рдЧрддिрд╡िрдзिрдпाँ, рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ рдк्рд░рдЧрддि, рд╕рдлाрдИ, рд╕рдб़рдХ рдкрд░िрд╡рд╣рди, рдпाрддाрдпाрдд рдФрд░ рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рдХाрд░्рдпाрдХрд▓ाрдкों рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдУं рдХो рдЬाрдирдиे-рд╕рдордЭрдиे рдФрд░ рдЙрди рдкрд░ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдиुрд╕ाрд░ рдХाрд░्рдп рдХрд░рдиे рдоें рд╕рд╣ाрдпрддा рдоिрд▓рддी рдеी।
- рд╢рд╣рд░ों рдХी рдмрдв़рддी-рдШрдЯрддी рдЖрдмाрджी рдХे рдк्рд░рддिрд╢рдд рдХो рдЬाрдирдиे рдХे рд▓िрдП рднी рдпрд╣ рд░िрдХॉрд░्рдб рд░рдЦा рдЬाрддा рдеा।
- рд╢рд╣рд░ों рдХी рдЪाрд░िрдд्рд░िрдХ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХे рдЕрди्рд╡ेрд╖рдг рдХे рд╕рдордп рдЙрди рд░िрдХॉрд░्рдбों рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдФрд░ рдЕрди्рдп рдкрд░िрд╡рд░्рддрдиों рдХो рдЬाрдирдиे рдХे рд▓िрдП рдХिрдпा рдЬाрддा рдеा।
рдк्рд░рд╢्рди 2.
рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рд╢рд╣рд░ीрдХрд░рдг рдХे рд░ुрдЭाрдиों рдХो рд╕рдордЭрдиे рдХे рд▓िрдП рдЬрдирдЧрдгрдиा рд╕ंрдмंрдзी рдЖँрдХрдб़े рдХिрд╕ рд╣рдж рддрдХ рдЙрдкрдпोрдЧी | рд╣ोрддे рд╣ैं?
рдЙрдд्рддрд░:
рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рд╢ाрд╕рдирдХाрд▓ рдоें рд╢рд╣рд░ों рдХे рд╡िрд╕्рддाрд░ рдкрд░ рдирдЬ़рд░ рд░рдЦрдиे рдХे рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╕े рдиिрдпрдоिрдд рд░ूрдк рд╕े рдЬрдирдЧрдгрдиा рдХी рдЬाрддी рдеी। 1872 рдИреж рдоें рдЕрдЦिрд▓ рднाрд░рддीрдп рдЬрдирдЧрдгрдиा рдХा рдк्рд░рдердо рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рдЧрдпा। рддрдд्рдкрд╢्рдЪाрдд् 1881 рдИреж рд╕े рджрд╢рдХीрдп рдЕрд░्рдеाрдд् рдк्рд░рдд्рдпेрдХ 10 рд╡рд░्рд╖ों рдоें рдХी рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी рдЬрдирдЧрдгрдиा рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХो рдиिрдпрдоिрдд рд░ूрдк рджे рджिрдпा рдЧрдпा। рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рд╢рд╣рд░ीрдХрд░рдг рдХे рд░ुрдЭाрдиों рдХो рд╕рдордЭрдиे рдоें рдЬрдирдЧрдгрдиा рд╕ंрдмंрдзी рдЖँрдХрдб़ों рд╕े рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдПрд╡ं рдаोрд╕ рдЬाрдирдХाрд░ी рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ोрддी рд╣ै
- рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рд╕ंрдмंрдзी рдЖँрдХрдб़ों рд╕े рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рднाрд░рдд рдХे рд╡िрднिрди्рди рд╢рд╣рд░ों рдоें рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓े рд╢्рд╡ेрдд рдФрд░ рдЕрд╢्рд╡ेрдд рд▓ोрдЧों рдХी рдХुрд▓ рд╕ंрдЦ्рдпा рдХो рд╕рд░рд▓рддाрдкूрд░्рд╡рдХ рдкрддा рд▓рдЧाрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।
- рдЬрдирдЧрдгрдиा рд╕ंрдмंрдзी рдЖँрдХрдб़ों рд╕े рд╢्рд╡ेрдд рдПрд╡ं рдЕрд╢्рд╡ेрдд рд╢рд╣рд░ों, рд╢рд╣рд░ों рдХे рдиिрд░्рдоाрдг, рд╡िрд╕्рддाрд░, рдЙрдирдоें рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓े рд▓ोрдЧों рдХे рдЬीрд╡рди-рд╕्рддрд░, | рднрдпंрдХрд░ рдмीрдоाрд░िрдпों рдХे рдЬрдирддा рдкрд░ рдкрдб़рдиे рд╡ाрд▓े рджुрд╖्рдк्рд░рднाрд╡ों рдЖрджि рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рднी рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЬाрдирдХाрд░ी рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ोрддी рд╣ै।
- рдЬрдирдЧрдгрдиा рд╕ंрдмंрдзी рдЖँрдХрдб़ों рд╕े рд╢рд╣рд░ों рдоें рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓े рд▓ोрдЧों рдХी рдЙрдо्рд░, рд▓िंрдЧ, рдЬाрддि рдПрд╡ं рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдЖрджि рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рднी рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕ूрдЪрдиाрдПँ рдк्рд░ाрдк्рдд рдХी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ैं।
- рдЬрдирдЧрдгрдиा рд╕ंрдмंрдзी рдЖँрдХрдб़ों рд╕े рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рдк्рд░ाрдк्рдд рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЬाрдирдХाрд░िрдпों рдХो рд╕ुрдЧрдо рдЖँрдХрдб़ों рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░, рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рд╕ंрдмंрдзी рдЖँрдХрдб़ों рд╕े рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рд╢рд╣рд░ीрдХрд░рдг рдХे рд░ुрдЭाрдиों рдХो рд╕рдордЭрдиे рдоें рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕рд╣ाрдпрддा рдоिрд▓рддी рд╣ै।
рдЬрдирдЧрдгрдиा рд╕ंрдмंрдзी рдЖँрдХрдб़ों рдХी рдн्рд░ाрдордХрддा–рд╡िрдж्рд╡ाрди рдЗрддिрд╣ाрд╕рдХाрд░ों рдХे рд╡िрдЪाрд░ाрдиुрд╕ाрд░ рдЬрдирдЧрдгрдиा рд╕ंрдмंрдзी рдЖँрдХрдб़े рдЕрдиेрдХ рд░ूрдкों рдоें рдн्рд░ाрдордХ рд╕िрдж्рдз рд╣ो рд╕рдХрддे рд╣ैं, рдЗрд╕рд▓िрдП рдЙрдирдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рд╕ाрд╡рдзाрдиीрдкूрд░्рд╡рдХ рдХिрдпा рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдП।
рдк्рд░рд╢्рди 3.
“рд╡्рд╣ाрдЗрдЯ” рдФрд░ “рдм्рд▓ैрдХ” рдЯाрдЙрди рд╢рдм्рджों рдХा рдХ्рдпा рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдеा?
рдЙрдд्рддрд░:
рднाрд░рдд рдоें рд╡िрднिрди्рди рдпूрд░ोрдкीрдп рдХंрдкрдиिрдпों рдоें рдиिрд░ंрддрд░ рдк्рд░рддिрд╕्рдкрд░्рдзा рдХी рд╕्рдеिрддि рдмрдиी рд░рд╣рддी рдеी। рдЕрддः рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдиे рдЕрдкрдиी рдк्рд░рдоुрдЦ рдмрд╕्рддिрдпों рдХी рдХिрд▓ेрдмंрджी рдХрд░ рд▓ी। рдордж्рд░ाрд╕ рдоें рдлोрд░्рдЯ рд╕ेंрдЯ рдЬॉрд░्рдЬ, рдХрд▓рдХрдд्рддा рдоें рдлोрд░्рдЯ рд╡िрд▓िрдпрдо рддрдеा рдмंрдмрдИ рдоें рдлोрд░्рдЯ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдХी рдХिрд▓ेрдмंрдж рдХोрдаिрдпाँ рдеीं। рд╢ीрдШ्рд░ рд╣ी рдпे рдмрд╕्рддिрдпाँ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рд╢рд╣рд░ों рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ो рдЧрдИं। рдордж्рд░ाрд╕, рдХрд▓рдХрдд्рддा рдПрд╡ं рдмंрдмрдИ рдЕрдд्рдпрдзि рдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдПрд╡ं рд╕ुрдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рд╢рд╣рд░ рдеे। рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рд╢рд╣рд░ рдоें рдпूрд░ोрдкीрдп рдЬिрд╕ рдХिрд▓ेрдмंрдж рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХे рдЕंрджрд░ рд░рд╣рддे рдеे, рдЙрд╕े “рд╡्рд╣ाрдЗрдЯ рдЯाрдЙрди” рдХрд╣ा рдЬाрддा рдеा। рджीрд╡ाрд░ों рдФрд░ рдмुрд░्рдЬी рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЗрд╕े рдПрдХ рд╡िрд╢ेрд╖ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдХिрд▓ेрдмंрджी рдХे рд░ूрдк рдоें рджिрдпा рдЧрдпा рдеा। рднाрд░рддीрдп рдХिрд▓ेрдмंрдж рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХे рдЕंрджрд░ рдирд╣ीं рд░рд╣ рд╕рдХрддे рдеे, рдХ्рдпोंрдХि рд░ंрдЧ рдФрд░ рдзрд░्рдо рдХिрд▓े рдХे рдЕंрджрд░ рд░рд╣рдиे рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рдЖрдзाрд░ рдеे। рдбрдЪ рдПрд╡ं рдкुрд░्рддрдЧाрд▓ी рдпूрд░ोрдкीрдп рд╡ рдИрд╕ाрдИ рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдХिрд▓ेрдмंрдж рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд░рд╣ рд╕рдХрддे рдеे।
рднाрд░рддीрдп рдХिрд▓ेрдмंрдж рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХे рдмाрд╣рд░ рдЬिрд╕ рднाрдЧ рдоें рд░рд╣рддे рдеे рдЙрд╕े “рдм्рд▓ैрдХ рдЯाрдЙрди” рдХे рдиाрдо рд╕े рдЬाрдиा рдЬाрддा рдеा। 1857 рдИреж рдХे рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдХे рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рднाрд░рдд рдоें рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рдЕрдзिрдХाрд░ी рдЗрддрдиे рдЕрдзिрдХ рдЖрддंрдХिрдд рд╣ो рдЧрдП рдеे рдХि рд╡े рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े “рджेрд╢िрдпों” рдЕрд░्рдеाрдд् рднाрд░рддीрдпों рдХे рдЦрддрд░े рд╕े, рджूрд░ рдкृрдердХ् рдПрд╡ं рдкूрд░्рдгрд░ूрдк рд╕े рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рдмрд╕्рддिрдпों рдоें рд░рд╣рдиा рдЪाрд╣рддे рдеे। рдЕрддः “рд╕िрд╡िрд▓ рд▓ाрдЗंрд╕” рдиाрдордХ рдирдП рд╢рд╣рд░ी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╡िрдХрд╕िрдд рдХिрдП рдЧрдП। рдпे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рдеे рдФрд░ рдЗрдирдоें рдХेрд╡рд▓ рдЧोрд░े рд╣ी рдиिрд╡ाрд╕ рдХрд░рддे рдеे। рдиिःрд╕ंрджेрд╣ рд╡्рд╣ाрдЗрдЯ рдФрд░ рдм्рд▓ैрдХ рдЯाрдЙрди рдирд╕्рд▓ी рд╡िрднाрдЬрди рдХे рдк्рд░рддीрдХ рдеे।
рдк्рд░рд╢्рди 4.
рдк्рд░рдоुрдЦ рднाрд░рддीрдп рд╡्рдпाрдкाрд░िрдпों рдиे рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рд╢рд╣рд░ों рдоें рдЦुрдж рдХो рдХिрд╕ рддрд░рд╣ рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдпा?
рдЙрдд्рддрд░:
18рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдоें рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рдПрд╡ं рд╡्рдпाрдкाрд░िрдХ рдкुрдирд░्рдЧрдарди рдХे рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рдкुрд░ाрдиे рдирдЧрд░ों рдХा рдкрддрди рд╣ोрдиे рд▓рдЧा рдФрд░ рдирдП-рдирдП рдирдЧрд░ рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ोрдиे рд▓рдЧे। рдоुрдЧ़рд▓ рд╕рдд्рддा рдХे рдкрддрдиोрди्рдоुрдЦ рд╣ो рдЬाрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдЙрд╕рдХे рд╢ाрд╕рди рд╕े рд╕ंрдмрдж्рдз рдирдЧрд░ рднी рдкрддрди рдХो рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрдиे рд▓рдЧे। рднाрд░рдд рдоें рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рдиिрдпंрдд्рд░рдг рдХी рдк्рд░ाрдк्рддि рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдХंрдкрдиी рдХे рд╡्рдпाрдкाрд░ рдоें рд╡ृрдж्рдзि рд╣ोрдиे рд▓рдЧी рдФрд░ рдордж्рд░ाрд╕, рдХрд▓рдХрдд्рддा рдПрд╡ं рдмंрдмрдИ рдЬैрд╕े рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рдмंрджрд░рдЧाрд╣ рдирдЧрд░ рддीрд╡्рд░ рдЧрддि рд╕े рдирд╡ीрди рдЖрд░्рдеिрдХ рд░ाрдЬрдзाрдиिрдпों рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ोрдиे рд▓рдЧे। рд╢ीрдШ्рд░ рд╣ी рдпे рдирдЧрд░ рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рд╕рдд्рддा рдПрд╡ं рдк्рд░рд╢ाрд╕рди рдХे рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдХेंрдж्рд░ рдмрди рдЧрдП। рдЗрди рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рд╢рд╣рд░ों рдХे рдк्рд░рддि рднाрд░рддीрдпों рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े рднाрд░рддीрдп рд╡्рдпाрдкाрд░िрдпों рдХा рдЖрдХрд░्рд╖рдг рдмрдв़рдиे рд▓рдЧा рдФрд░ рд╡े рд╕्рд╡рдпं рдХो рдЗрди рд╢рд╣рд░ों рдоें рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдиे рд▓рдЧे।
- рдпूрд░ोрдкीрдпों рд╕े рд▓ेрди-рджेрди рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рднाрд░рддीрдп рд╡्рдпाрдкाрд░ी, рдХाрд░ीрдЧрд░ рдПрд╡ं рдХाрдордЧाрд░ рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рд╢рд╣рд░ों рдоें рдмрд╕рдиे рд▓рдЧे। рд╡े рдХिрд▓ेрдмंрдж рдХ्рд╖ेрдд्рд░ | рд╕े рдмाрд╣рд░ рд╕्рдеाрдкिрдд рдЕрдкрдиी рдкृрдердХ् рдмрд╕्рддिрдпों рдоें рд░рд╣рддे рдеे।
- рднाрд░рдд рдоें рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рд╕рдд्рддा рдПрд╡ं рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рдм्рд░िрдЯिрд╢ рдИрд╕्рдЯ рдЗंрдбिрдпा рдХंрдкрдиी рдХे рд╣ाрдеों рдоें рдЖ рдЬाрдиे рдкрд░ рджुрднाрд╖िрдП, рдмिрдЪौрд▓िрдП, рд╡्рдпाрдкाрд░ी рддрдеा рдоाрд▓ рдХी рдЖрдкूрд░्рддि рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рднाрд░рддीрдп рднी рдЗрди рд╢рд╣рд░ों рдХे рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЕंрдЧ рдмрди рдЧрдП।
- 19рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдХे рдЙрдд्рддрд░ाрд░्рдж्рдз рдоें рднाрд░рдд рдоें рд░ेрд▓рд╡े рдиेрдЯрд╡рд░्рдХ рдХा рддीрд╡्рд░ рдЧрддि рд╕े рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рдирдЧрд░ рд╢ेрд╖ рднाрд░рдд рд╕े рдЬुрдб़ рдЧрдП рдФрд░ рдХрдЪ्рдЪे рдоाрд▓ рдПрд╡ं рд╢्рд░рдо рдХे рд╕्рд░ोрдд рджेрд╣ाрддी рдПрд╡ं рджूрд░рд╡рд░्рддी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рднी рдЗрди рдмंрджрд░рдЧाрд╣ рд╢рд╣рд░ों рд╕े рдЬुрдб़рдиे рд▓рдЧे। рдЕрддः рднाрд░рддीрдп рд╡्рдпाрдкाрд░ी рдЗрди рдирдЧрд░ों рдоें рдЕрдкрдиे рдЙрдж्рдпोрдЧ рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдиे рд▓рдЧे। рдЙрджाрд╣рд░рдг рдХे рд▓िрдП 1850 рдХे рджрд╢рдХ рдХे рдмाрдж рднाрд░рддीрдп рд╡्рдпाрдкाрд░िрдпों рдПрд╡ं рдЙрдж्рдпрдоिрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдмंрдмрдИ рдоें рд╕ूрддी рдХрдкрдб़ा рдоिрд▓ों рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХी рдЧрдИ।
- рдзрдиी рднाрд░рддीрдп рдПрдЬेंрдЯों рдПрд╡ं рдмिрдЪौрд▓िрдпों рдиे рдмाрдЬाрд░ों рдХे рдЖрд╕-рдкाрд╕ рдм्рд▓ैрдХ рдЯाрдЙрди рдоें рдкрд░ंрдкрд░ाрдЧрдд рд╢ैрд▓ी рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рджाрд▓ाрдиी рдордХाрдиों | рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рд╡ाрдпा।
- рдЙрди्рд╣ोंрдиे рднрд╡िрд╖्рдп рдоें рдкैрд╕ा рд▓рдЧाрдиे рдФрд░ рдЕрдзिрдХांрд╢ рд▓ाрдн рдЕрд░्рдЬिрдд рдХрд░рдиे рдХे рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╕े рд╢рд╣рд░ рдХे рдЕंрджрд░ рдмрдб़ी-рдмрдб़ी рдЬрдоीрдиों рдХो рднी рдЦрд░ीрдж рд▓िрдпा।
- рд╢ीрдШ्рд░ рд╣ी рд╡े рдкाрд╢्рдЪाрдд्рдп рдЬीрд╡рди-рд╢ैрд▓ी рдХा рдЕрдиुрдХрд░рдг рдХрд░рдиे рд▓рдЧे। рдЕрдкрдиे рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ़ рд╕्рд╡ाрдоिрдпों рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░рдиे рдХे рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╕े рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдд्рдпोрд╣ाрд░ों рдХे рдЕрд╡рд╕рд░ों рдкрд░ рд░ंрдЧीрди рджाрд╡рддों рдХा рдЖрдпोрдЬрди рдХрд░рдиा рдк्рд░ाрд░ंрдн рдХрд░ рджिрдпा।
- рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЕрдкрдиी рд╣ैрд╕िрдпрдд рджिрдЦाрдиे рдХे рд▓िрдП рд╡े рдоंрджिрд░ों рдХा рднी рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рд╡ाрдиे рд▓рдЧे। рдирдП-рдирдП рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдпों рдХे рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рд╢рд╣рд░ों рдоें рдХ्рд▓рд░्рдХो, рд╢िрдХ्рд╖рдХों, рд╡рдХीрд▓ों, рдбॉрдХ्рдЯрд░ों, рдЗंрдЬीрдиिрдпрд░ों рдФрд░ рдЕрдХाрдЙंрдЯेंрдЯ्рд╕ рдЖрджि рдХी рдоाँрдЧ рдоें рдиिрд░рди्рддрд░ рд╡ृрдж्рдзि рд╣ोрдиे рд▓рдЧी। ‘рдордз्рдпрд╡рд░्рдЧ’ рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╣ोрдиे рд▓рдЧा рдФрд░ рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рд╢рд╣рд░ों рдоें рд╢िрдХ्рд╖िрдд рднाрд░рддीрдпों рдХा рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдмрдв़рдиे рд▓рдЧा।
рдк्рд░рд╢्рди 5.
рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рдордж्рд░ाрд╕ рдоें рд╢рд╣рд░ी рдФрд░ рдЧ्рд░ाрдоीрдг рддрдд्рд╡ рдХिрд╕ рд╣рдж рддрдХ рдШुрд▓-рдоिрд▓ рдЧрдП рдеे?
рдЙрдд्рддрд░:
рдЕंрдЧ्рд░рдЬ рд╡्рдпाрдкाрд░िрдпों рдиे рд╡рд╕्рдд्рд░ рдЙрдд्рдкाрджों рдХी рдЦोрдЬ рдоें 1639 рдИреж рдоें рдкूрд░्рд╡ीрддрдЯ рдкрд░ рдордж्рд░ाрд╕ рдкрдЯ्рдЯрдирдо рдоें рдПрдХ рд╡्рдпाрдкाрд░िрдХ рдмрд╕्рддी рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХी। рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдордж्рд░ाрд╕ рдХी рдХिрд▓ेрдмंрджी рдХрд░рд╡ाрдИ рдФрд░ рдпрд╣ рдХिрд▓ा рдлोрд░्рдЯ рд╕ेंрдЯ рдЬॉрд░्рдЬ рдХे рдиाрдо рд╕े рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╣ुрдЖ। 1761 рдИреж рдоें рдл्рд░ांрд╕ीрд╕िрдпों рдХी рдкрд░ाрдЬрдп рдХे рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рдордж्рд░ाрд╕ рдФрд░ рдЕрдзिрдХ рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рд╣ो рдЧрдпा рддрдеा рд╢ीрдШ्рд░ рд╣ी рдПрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рд╢рд╣рд░ рдмрди рдЧрдпा। рдпूрд░ोрдкीрдп рдХिрд▓ेрдмंрдж рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХे рдЕंрджрд░ рд░рд╣рддे рдеे, рдЬिрд╕े ‘рд╡्рд╣ाрдЗрдЯ рдЯाрдЙрди’ рдХрд╣ा рдЬाрддा рдеा। рдлोрд░्рдЯ рд╕ेंрдЯ рдЬॉрд░्рдЬ ‘рд╡्рд╣ाрдЗрдЯ рдЯाрдЙрди’ рдХा рдХेंрдж्рд░рдХ рдеा। рднाрд░рддीрдп рдм्рд▓ैрдХ рдЯाрдЙрди, рдЬिрд╕े рдХिрд▓ेрдмंрдж рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХे рдмाрд╣рд░ рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рдеा, рдоें рд░рд╣рддे рдеे। рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ै рдХि рдордж्рд░ाрд╕ рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдЕрдиेрдХ рдЧ्рд░ाрдоों рдХो рдоिрд▓ाрдХрд░ рдХिрдпा рдЧрдпा рдеा। рдЕрддः рдЗрд╕рдоें рд╢рд╣рд░ी рдФрд░ рдЧ्рд░ाрдоीрдг рддрдд्рд╡ों рдХा рдЕрдж्рднुрдд рд╕рдорди्рд╡рдп рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддा рдеा। рдордж्рд░ाрд╕ рдоें рднिрди्рди-рднिрди्рди рд╕рдоुрджाрдпों рдХे рд▓िрдП рд░ोрдЬрдЧाрд░ рдХे рдЕрдиेрдХ рдЕрд╡рд╕рд░ рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдеे।
рдЕрддः рд╡िрд╡िрдз рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдЖрд░्рдеिрдХ рдХाрд░्рдп рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдЕрдиेрдХ рд╕рдоुрджाрдп рдпрд╣ाँ рдЖрдП рдФрд░ рдпрд╣ीं рдмрд╕ рдЧрдП। рджुрдмाрд╢, рддेрд▓ुрдЧू рдХोрдоाрдЯी рдФрд░ рд╡ेрд▓्рд▓ाрд▓ाрд░ рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╕рдоुрджाрдп рдеे। рджुрдмाрд╢ рд╕्рдеाрдиीрдп рднाрд╖ा рдФрд░ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ़ी рджोрдиों рдХो рдмोрд▓рдиे рдоें рдХुрд╢рд▓ рдеे। рдЕрддः рд╡े рднाрд░рддीрдпों рдПрд╡ं рдЧोрд░ों рдХे рдмीрдЪ рдордз्рдпрд╕्рде рдХा рдХाрдо рдХрд░рддे рдеे। рд╡ेрд▓्рд▓ाрд▓ाрд░ рдирд╡ीрди рдЕрд╡рд╕рд░ों рдХा рд▓ाрдн рдЙрдаाрдиे рд╡ाрд▓ी рдПрдХ рд╕्рдеाрдиीрдп рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдЬाрддि рдеी рдФрд░ рддेрд▓ुрдЧू рдХोрдоाрдЯी рдЕрдиाрдЬ рд╡्рдпाрдкाрд░ рдоें рд▓рдЧा рдПрдХ рдк्рд░рднाрд╡рд╢ाрд▓ी рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рд╕рдоुрджाрдп рдеा। 18рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рд╕े рдЧुрдЬрд░ाрддी рдмैंрдХрд░ рднी рдпрд╣ाँ рдмрд╕ рдЧрдП рдеे। рдкेрд░िрдпाрд░ рдПрд╡ं рд╡рди्рдиिрдпाрд░ рдЧрд░ीрдм рд╢्рд░рдоिрдХ рд╡рд░्рдЧ рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЖрддे рдеे। рд╕рдоीрдк рд╣ी рд╕्рдеिрдд рдЯ्рд░िрдк्рд▓ीрдХेрди рдоुрд╕्рд▓िрдо рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХा рдХेंрдж्рд░ рдеा। рдЕрд░्рдХाрдЯ рдХे рдирд╡ाрдм рднी рдпрд╣ाँ рд░рд╣рддे рдеे। рдоाрдЗрд▓ाрдкुрд░ рддрдеा рдЯ्рд░िрдк्рд▓ीрдХेрди рдЬाрдиे-рдоाрдиे рд╣िंрджू рдзाрд░्рдоिрдХ рдХेंрдж्рд░ рдеे। рдЕрдиेрдХ рдм्рд░ाрд╣्рдордг рдЕрдкрдиी рдЖрдЬीрд╡िрдХा рдпрд╣ीं рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рддे рдеे। рд╕ाрдирдеोрдо рддрдеा рд╡рд╣ाँ рдХा рдмрдб़ा рдЧिрд░рдЬाрдШрд░ рд░ोрдорди рдХैрдеोрд▓िрдХ рд▓ोрдЧों рдХा рдХेंрдж्рд░ рдеा।
рдпे рд╕рднी рдмрд╕्рддिрдпाँ рдордж्рд░ाрд╕ рд╢рд╣рд░ рдХा рднाрдЧ рдмрди рдЧрдИ рдеीं। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░, рдЕрдиेрдХ рдЧ्рд░ाрдоों рдХो рдоिрд▓ा рд▓िрдП рдЬाрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдордж्рд░ाрд╕ рджूрд░-рджूрд░ рддрдХ рдлैрд▓ी рд╢рд╣рд░ рдмрди рдЧрдпा। рднाрд░рдд рдоें рдм्рд░िрдЯिрд╢ рд╕рдд्рддा рдордЬрдмूрдд рд╣ो рдЬाрдиे рдкрд░ рдпूрд░ोрдкीрдп рдХिрд▓ेрдмंрдж рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╕े рдмाрд╣рд░, рдоाрдЙंрдЯ рд░ोрдб рдФрд░ рдкूрдиाрдоाрд▓ी рд░ोрдб рдкрд░ рдЕрдкрдиे-рдЕрдкрдиे рд░рд╣рдиे рдХे рд▓िрдП рдЧाрд░्рдбрди рд╣ाрдЙрд╕ेрд╕ рдЕрд░्рдеाрдд् рдмрдЧीрдЪों рд╡ाрд▓े рдордХाрдиों рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рд╡ाрдиे рд▓рдЧे। рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдХी рдЬीрд╡рди-рд╢ैрд▓ी рдХा рдЕрдиुрдХрд░рдг рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд╕рдо्рдкрди्рди рднाрд░рддीрдп рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдиिрд╡ाрд╕ рд╕्рдеाрди рдмрдирд╡ाрдиे рд▓рдЧे। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░, рдордж्рд░ाрд╕ рдХे рдЖрд╕-рдкाрд╕ рд╕्рдеिрдд рдЧ्рд░ाрдоों рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдирдП рдЙрдкрд╢рд╣рд░ी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ोрдиे рд▓рдЧे। рдЧрд░ीрдм рд▓ोрдЧ рдЕрдкрдиे рдХाрдо рдХे рд╕्рдеाрди рдХे рдиिрдХрдЯ рд╕्рдеिрдд рдЧ्рд░ाрдоों рдоें рд░рд╣рдиे рд▓рдЧे। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░, рдордж्рд░ाрд╕ рдХे рдХ्рд░рдоिрдХ рд╢рд╣рд░ीрдХрд░рдг рдХे рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рдЗрди рдЧ्рд░ाрдоों рдХे рдордз्рдп рд╕्рдеिрдд рд╢рд╣рд░ рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЖ рдЧрдП। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдордж्рд░ाрд╕ рдХा рд╕्рд╡рд░ूрдк рдПрдХ рдЕрд░्рдз рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╢рд╣рд░ рдЬैрд╕ा рд╣ो рдЧрдпा।
рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдкрд░ рдПрдХ рд▓рдШु рдиिрдмंрдз рд▓िрдЦिрдП (рд▓рдЧрднрдЧ 250 рд╕े 300 рд╢рдм्рджों рдоें)
рдк्рд░рд╢्рди 6.
рдЕрдаाрд░рд╣рд╡ीं рд╕рджी рдоें рд╢рд╣рд░ी рдХेंрдж्рд░ों рдХा рд░ूрдкांрддрд░рдг рдХिрд╕ рддрд░рд╣ рд╣ुрдЖ?
рдЙрдд्рддрд░:
рдЕрдаाрд░рд╣рд╡ीं рд╕рджी рдоें рд╢рд╣рд░ी рдХेрди्рдж्рд░ों рдХा рд░ूрдкांрддрд░рдг рдмрдб़ी рддेрдЬी рдХे рд╕ाрде рд╣ुрдЖ। рдпूрд░ोрдкीрдп рдоूрд▓рдд: рдЕрдкрдиे-рдЕрдкрдиे рджेрд╢ों рдХे рд╢рд╣рд░ों рд╕े рдЖрдП рдеे। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рд╕рд░рдХाрд░ рдХे рдХाрд▓ рдоें рд╢рд╣рд░ों рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдХिрдпा। рдкुрд░्рддрдЧाрд▓िрдпों рдиे 1510 рдоें рдкрдгрдЬी, рдбрдЪों рдиे 1605 рдоें рдордЫрд▓ीрдкрдЯрдирдо, рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдиे 1639 рдоें рдордж्рд░ाрд╕ (рдЪेрди्рдирдИ), 1661 рдоें рдоुрдо्рдмрдИ рдФрд░ 1690 рдоें рдХрд▓рдХрдд्рддा (рдХोрд▓рдХाрддा) рдмрд╕ाрдП, рддो рдл्рд░ांрд╕ीрд╕िрдпों рдиे 1673 рдоें рдкांрдбिрдЪेрд░ी рдиाрдордХ рд╢рд╣рд░ рдмрд╕ाрдпा। рдЗрдирдоें рд╕े рдЕрдиेрдХ рд╢рд╣рд░ рд╕рдоुрдж्рд░ рдХे рдХिрдиाрд░े рдеे। рд╡्рдпाрдкाрд░िрдХ рдЧрддिрд╡िрдзिрдпों рдХे рдХेंрдж्рд░ рд╣ोрдиे рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рдХाрд░्рдпрдХрд▓ाрдкों рдХे рднी рдХेрди्рдж्рд░ рдеे। рдЕрдиेрдХ рд╡्рдпाрдкाрд░िрдХ рдЧрддिрд╡िрдзिрдпों рдХे рд╕ाрде рдЗрди рд╢рд╣рд░ों рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╣ुрдЖ। рдЖрд╕рдкाрд╕ рдХे рдЧाँрд╡ों рдоें рдЕрдиेрдХ рд╕рд╕्рддे рдордЬрджूрд░, рдХाрд░ीрдЧрд░, рдЫोрдЯे-рдмрдб़े рд╡्рдпाрдкाрд░ी, рд╕ौрджाрдЧрд░, рдХाрдордЧाрд░, рдмुрдирдХрд░, рд░ंрдЧрд░ेрдЬ, рдзाрддु-рдХрд░्рдо рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рд▓ोрдЧ рд░рд╣рдиे рд▓рдЧे। рдЗрди рд╢рд╣рд░ों рдоें рдИрд╕ाрдИ рдоिрд╢рдирд░िрдпाँ рдХाрдлी рд╕рдХ्рд░िрдп рдеीं। рдЕрдиेрдХ рд╕्рдеाрдиों рдкрд░ рдкрд╢्рдЪिрдоी рд╢ैрд▓ी рдХी рдЗрдоाрд░рддें, рдЪрд░्рдЪ рдФрд░ рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдХी рдЗрдоाрд░рддें рдмрдиाрдИ рдЧрдИं। рд╕्рдеाрдкрдд्рдп рдоें рдкрдд्рдерд░ों рдХे рд╕ाрде рдИंрдЯ, рд▓рдХрдб़ी, рдк्рд▓ाрд╕्рдЯрд░ рдЖрджि рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рдЧрдпा।
рдЫोрдЯे рдЧाँрд╡ рдХрд╕्рдмे рдФрд░ рдХрд╕्рдмे рдЫोрдЯे-рдмрдб़े рд╢рд╣рд░ рдмрди рдЧрдП। рдЖрд╕-рдкाрд╕ рдХे рдХिрд╕ाрди рддीрд░्рде рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд╢рд╣рд░ों рдоें рдЖрддे рдеे। рдЕрдХाрд▓ рдХे рджिрдиों рдоें рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд▓ोрдЧ рдХрд╕्рдмों рдФрд░ рд╢рд╣рд░ों рдоें рдЗрдХрдЯ्рдаे рд╣ो рдЬाрддे рдеे, рд▓ेрдХिрди рдЬрдм рдХрд╕्рдмों рдкрд░ рд╣рдорд▓े рд╣ोрддे рдеे рддो рдХрд╕्рдмों рдХे рд▓ोрдЧ рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рд╢рд░рдг рд▓ेрдиे рдХे рд▓िрдП рдЪрд▓े рдЬाрддे рдеे। рд╡्рдпाрдкाрд░ी рдФрд░ рдлेрд░ी рд╡ाрд▓े рд▓ोрдЧ рдХрд╕्рдмों рд╕े рдЧाँрд╡ рдоें рдЬाрдХрд░ рдХृрд╖ि рдЙрдд्рдкाрдж рдФрд░ рдХुрдЫ рдХुрдЯीрд░ рд╡ рдЫोрдЯे рдкैрдоाрдиे рдХे рдЙрдж्рдпोрдЧ-рдзंрдзों рдоें рддैрдпाрд░ рдоाрд▓ рдмिрдХ्рд░ी рдХे рд▓िрдП рд╢рд╣рд░ों рдФрд░ рдХрд╕्рдмों рдоें рд▓ाрддे рдеे। рдЗрд╕рд╕े рдмाрдЬ़ाрд░ рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╣ुрдЖ। рднोрдЬрди рдФрд░ рдкрд╣рдиाрд╡े рдХी рдирдпी рд╢ैрд▓िрдпाँ рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ुрдИं। рдЕрдиेрдХ рд╢рд╣рд░ों рдХी рдЪाрд░рджीрд╡ाрд░िрдпों рдХो 1857 рдХे рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдХे рдмाрдж рддोрдб़ рджिрдпा рдЧрдпा; рдЬैрд╕े-рджिрд▓्рд▓ी рдХा рд╢ाрд╣рдЬрд╣ाँрдиाрдмाрдж। рджрдХ्рд╖िрдг рднाрд░рдд рдоें рдорджुрд░рдИ, рдХाँрдЪीрдкुрд░рдо् рдоुрдЦ्рдп рдзाрд░्рдоिрдХ рдХेрди्рдж्рд░ рдеे। рдзीрд░े-рдзीрд░े рд╡рд╣ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╡्рдпाрдкाрд░िрдХ рдХेрди्рдж्рд░ рднी рдмрди рдЧрдП। 18рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдоें рд╢рд╣рд░ी рдЬीрд╡рди рдоें рдЕрдиेрдХ рдмрджрд▓ाрд╡ рдЖрдП।
- рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рддрдеा рд╡्рдпाрдкाрд░िрдХ рдкुрдирд░्рдЧрдарди рдХे рд╕ाрде рдкुрд░ाрдиे рдирдЧрд░; рдЬैрд╕े-рдЖрдЧрд░ा, рд▓ाрд╣ौрд░, рджिрд▓्рд▓ी рдкрддрдиोрди्рдоुрдЦ рд╣ुрдП рддो рдирдП рд╢рд╣рд░ рдордж्рд░ाрд╕ (рдЪेрди्рдирдИ), рдоुрдо्рдмрдИ, рдХрд▓рдХрдд्рддा (рдХोрд▓рдХाрддा) рд╢िрдХ्рд╖ा, рд╡्рдпाрдкाрд░, рдк्рд░рд╢ाрд╕рди, рд╡ाрдгिрдЬ्рдп рдЖрджि рдХे рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдХेрди्рдж्рд░ рдмрди рдЧрдП। рд╡िрднिрди्рди рд╕рдоुрджाрдпों, рдЬाрддिрдпों, рд╡рд░्рдЧों, рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдпों рдХे рд▓ोрдЧ рдпрд╣ाँ рд░рд╣рдиे рд▓рдЧे।
- рдирдпी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рддाрдХрддों рдХे рд╡िрдХाрд╕ рд╕े рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рд░ाрдЬрдзाрдиी; рдЬैрд╕े-рдЕрд╡рдз рдХी рд░ाрдЬрдзाрдиी рд▓рдЦрдирдК, рджрдХ्рд╖िрдг рдХे рдЕрдиेрдХ рд░ाрдЬ्рдпों рдХी рд░ाрдЬрдзाрдиिрдпाँ; рдЬैрд╕े-рддंрдЬौрд░, рдкूрдиा, рд╢्рд░ीрд░ंрдЧрдкрдЯ्рдЯрдирдо, рдиाрдЧрдкुрд░, рдмрдб़ौрджा рдХे рдмрдв़рддे рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рджिрдЦाрдИ рджिрдП।
- рд╡्рдпाрдкाрд░ी, рдк्рд░рд╢ाрд╕рдХ, рд╢िрд▓्рдкрдХाрд░ рддрдеा рдЕрди्рдп рд▓ोрдЧ рдкुрд░ाрдиे рдоुрдЧрд▓ рдХेंрдж्рд░ों рд╕े рдирдпी рд░ाрдЬрдзाрдиिрдпों рдХी рдУрд░ рдХाрдо рддрдеा рд░ोрдЬрдЧाрд░ рдХी рддрд▓ाрд╢ | рдоें рдЖрдиे рд▓рдЧे।
- рдирдП рд░ाрдЬ्рдпों рдФрд░ рдЙрджिрдд рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ी рдирдпी рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд╢рдХ्рддिрдпों рдоें рдк्рд░ाрдпः рдиिрд░ंрддрд░ рд▓рдб़ाрдЗрдпाँ рд╣ोрддी рд░рд╣рддी рдеीं। рдЗрд╕рдХा рдкрд░िрдгाрдо рдпрд╣ рд╣ुрдЖ। рдХि рднाрдб़े рдХे рд╕िрдкाрд╣िрдпों рдХो рднी рддैрдпाрд░ рд░ोрдЬрдЧाрд░ рдоिрд▓ рдЬाрддा рдеा।
- рдХुрдЫ рд╕्рдеाрдиीрдп рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рд▓ोрдЧों рддрдеा рдЙрдд्рддрд░ рднाрд░рдд рдоें рдоुрдЧрд▓ рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рдЕрдзिрдХाрд░िрдпों рдиे рднी рдЗрд╕ рдоौрдХे рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░рдХे ‘рдкुрд░рдо्’ рдФрд░ ‘рдЧंрдЬ’ рдЬैрд╕ी рд╢рд╣рд░ी рдмрд╕्рддिрдпों рдоें рдЕрдкрдиा рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХिрдпा।
- рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рд╡िрдХेрди्рдж्рд░ीрдпрдХрд░рдг рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рд╕рд░्рд╡рдд्рд░ рдПрдХ рдЬैрд╕ा рдирд╣ीं рдеा। рдХрдИ рд╕्рдеाрдиों рдкрд░ рдирдП рд╕िрд░े рд╕े рдЖрд░्рдеिрдХ рдЧрддिрд╡िрдзिрдпाँ рдмрдв़ीं, рдХुрдЫ рдЕрди्рдп рд╕्рдеाрдиों рдкрд░ рд▓ूрдЯрдкाрдЯ рддрдеा рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдЕрдиिрд╢्рдЪिрддрддा, рдЖрд░्рдеिрдХ рдкрддрди рдоें рдмрджрд▓ рдЧрдИ।
рдЬो рд╢рд╣рд░ рд╡्рдпाрдкाрд░ рддंрдд्рд░ों рд╕े рдЬुрдб़े рд╣ुрдП рдеे, рдЙрд╕рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рджिрдЦाрдИ рджेрдиे рд▓рдЧे। рдпूрд░ोрдкीрдп рдХрдо्рдкрдиिрдпों рдиे рдЕрдиेрдХ рд╕्рдеाрдиों рдкрд░ рдЕрдиेрдХ рдЖрд░्рдеिрдХ рдЖрдзाрд░ рдпा рдлैрдХ्рдЯ्рд░िрдпाँ рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░ рд▓ीं। 18рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдХे рдЕंрдд рддрдХ рдПрдХрд▓ рдЖрдзाрд░िрдд рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХा рд╕्рдеाрди, рд╢рдХ्рддिрд╢ाрд▓ी рдпूрд░ोрдкीрдп рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдпों рдиे рд▓े рд▓िрдпा। рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╡्рдпाрдкाрд░, рд╡ाрдгिрдЬ्рдпрд╡ाрдж рдФрд░ рдкूँрдЬीрд╡ाрдж рд╢рдХ्рддिрдпाँ рдЕрдм рд╕рдоाрдЬ рдХे рд╕्рд╡рд░ूрдк рдХो рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдХрд░рдиे рд▓рдЧी рдеीं। рдордз्рдп рдЕрдаाрд░рд╣рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рд╕े рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХा рдирдпा рдЪрд░рдг рд╢ुрд░ू рд╣ुрдЖ। рдЕрдм рд╡्рдпाрдкाрд░िрдХ рдЧрддिрд╡िрдзिрдпाँ рдЕрди्рдп рд╕्рдеाрдиों рдкрд░ рдХेрди्рдж्рд░िрдд рд╣ोрдиे рд▓рдЧीं।
рдоुрдЧрд▓ рдХाрд▓ рдоें рдЬो рддीрди рд╢рд╣рд░ рдмрд╣ुрдд рдк्рд░рдЧрддि рдкрд░ рдеे-рд╕ूрд░рдд, рдордЫрд▓ीрдкрдЯ्рдирдо рдФрд░ рдвाрдХा, рдЙрдирдХा рдиिрд░ंрддрд░ рдкрддрди рд╣ोрддा рдЪрд▓ा рдЧрдпा। рдирдП рд╢рд╣рд░ों рдоें рдирдпी-рдирдпी рд╕ंрд╕्рдеाрдПँ рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ुрдИं рдФрд░ рд╢рд╣рд░ी рд╕्рдеाрдиों рдХो рдирдП рдвंрдЧ рд╕े рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеिрдд рдХिрдпा рдЧрдпा। рдЕрдиेрдХ рдЬрдЧрд╣ों рдкрд░ (рдкрд╢्рдЪिрдоी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХेрди्рдж्рд░, рдЕрд╕्рдкрддाрд▓, рд░ेрд▓рд╡े рджрдл्рддрд░, рд╡्рдпाрдкाрд░िрдХ рдЧोрджाрдо, рд╕рд░рдХाрд░ी рдХाрд░्рдпाрд▓рдп рдЖрджि) рдирдП-рдирдП рд░ोрдЬрдЧाрд░ рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ुрдП। рджूрд░-рджूрд░ рдХे рдк्рд░рджेрд╢ों рдФрд░ рдЧाँрд╡ों рд╕े рдкुрд░ुрд╖, рдорд╣िрд▓ाрдПँ рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рд╢рд╣рд░ों рдХी рдУрд░ рдЙрдордб़рдиे рд▓рдЧे। рджेрдЦрддे-рд╣ी-рджेрдЦрддे 1800 рддрдХ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рд╢рд╣рд░ рджेрд╢ рдХे рд╕рдмрд╕े рдмрдб़े рд╢рд╣рд░ рдмрди рдЧрдП।
рдк्рд░рд╢्рди 7.
рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рд╢рд╣рд░ рдоें рд╕ाрдордиे рдЖрдиे рд╡ाрд▓े рдирдП рддрд░рд╣ рдХे рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рд╕्рдеाрди рдХौрди рд╕े рдеे? рдЙрдирдХे рдХ्рдпा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдеे?
рдЙрдд्рддрд░:
рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рд╢рд╣рд░ рдоें рд╕ाрдордиे рдЖрдиे рд╡ाрд▓े рдирдП рддрд░рд╣ рдХे рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рд╕्рдеाрди рдФрд░ рдЙрдирдХे рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдеे
- рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рд╢рд╣рд░ рдЕрд░्рдеाрдд् рдоुрдо्рдмрдИ, рдордж्рд░ाрд╕ рдФрд░ рдХрд▓рдХрдд्рддा рдоें рдлैрдХ्рдЯ्рд░िрдпाँ рдпा рд╡्рдпाрдкाрд░िрдХ рдХेंрдж्рд░ рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдП рдЧрдП рдЬрд╣ाँ рдкрд░ рд╡्рдпाрдкाрд░िрдХ рдЧрддिрд╡िрдзिрдпाँ, рд╕ाрдоाрди рдХा рд▓ेрди-рджेрди рдФрд░ рдЧोрджाрдоों рдоें рдЙрди्рд╣ें рд░рдЦा рдЬाрддा рдеा। рдЗрди рдлैрдХ्рдЯ्рд░िрдпों рдоें рдХंрдкрдиी рдХे рдХрд░्рдордЪाрд░ी рдФрд░ рдЕрдзिрдХाрд░ी рднी рд░рд╣рддे рдеे।
- рдЗрди рд╢рд╣рд░ों рдХो рдмрди्рджрд░рдЧाрд╣ों рдХे рд░ूрдк рдоें рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓ рдХिрдпा рдЧрдпा। рдпрд╣ाँ рдЬрд╣ाрдЬों рдХो рд▓ाрджрдиे рдФрд░ рдЙрдирд╕े рдЙрддाрд░рдиे рдХा рдХाрдо рд╣ोрддा рдеा।
- рд╢рд╣рд░ों рдХे рдирдХ्рд╢े рдмрдирд╡ाрдП рдЧрдП, рдЖँрдХрдб़े рдЗрдХрдЯ्рдаे рдХिрдП рдЧрдП, рд╕рд░рдХाрд░ी рд░िрдкोрд░्рдЯ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХी рдЧрдИ। рдпे рд╕рднी рджрд╕्рддाрд╡ेрдЬ рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рджрдл्рддрд░ों рдоें рд╣ोрддे рдеे। рд╢рд╣рд░ों рдХे рд░рдЦ-рд░рдЦाрд╡ рдХे рд▓िрдП рдирдЧрд░рдкाрд▓िрдХाрдПँ рдмрдиाрдИ рдЧрдИं рдЬो рд╢рд╣рд░ों рдоें рдЬрд▓ाрдкूрд░्рддि, рд╕рдб़рдХ рдиिрд░्рдоाрдг, рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдЬैрд╕ी рд╕ेрд╡ाрдПँ рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдХрд░рд╡ाрддी рдеीं рддрдеा рд▓ोрдЧों рдХी рдоृрдд्рдпु рдФрд░ рдЬрди्рдо рдХे рд░िрдХॉрд░्рдб рднी рд░рдЦрддी рдеीं।।
- 1853 рдХे рдмाрдж рд╕े рдЗрди рд╢рд╣рд░ों рдоें рд░ेрд▓рд╡े рд╕्рдЯेрд╢рди, рд░ेрд▓рд╡े рд╡рд░्рдХрд╢ाрдк рдФрд░ рд░ेрд▓рд╡े рдХॉрд▓ोрдиिрдпाँ рдФрд░ рд░ेрд▓рд╡े рд▓ाрдЗрди рдХे рдиेрдЯрд╡рд░्рдХ рдмिрдЫाрдП рдЧрдП।
рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдирдП рд╢рд╣рд░ рдмंрджрд░рдЧाрд╣ों, рдХिрд▓ों, рд╕ेрд╡ा рдХेрди्рдж्рд░ों рдФрд░ рд░ेрд▓рд╡े рд╕्рдЯेрд╢рдиों рдЬैрд╕े рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рд╕्рдеाрдиों рд╕े рднрд░ рдЧрдП। - 19рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдХे рдордз्рдп рдоें рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рд╢рд╣рд░ों рдХो рджो рд╣िрд╕्рд╕ों рдоें рдмाँрдЯ рджिрдпा рдЧрдпा рдЬिрди्рд╣ें рдХ्рд░рдорд╢ः рд╕िрд╡िрд▓ рд▓ाрдЗрди рдпा рд╢्рд╡ेрдд рд▓ोрдЧों рдХा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдФрд░ рджेрд╕िрдпों рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдпा рдЕрд╢्рд╡ेрдд рдЯाрдЙрди рдХрд╣ा рдЧрдпा। рдЗрдирдоें рдХ्рд░рдорд╢ः рд╢्рд╡ेрдд рд░ंрдЧ рдХे рдпूрд░ोрдкीрдп рдФрд░ рджूрд╕рд░े рднाрдЧ рдоें рдЕрд╢्рд╡ेрдд рд░ंрдЧ рдХे рджेрд╕ी рдпा рднाрд░рддीрдп рд▓ोрдЧ рд░рд╣рддे рдеे।
- рднूрдоिрдЧрдд рдкाрдЗрдк рдж्рд╡ाрд░ा рдЬрд▓ाрдкूрд░्рддि рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХрд░рдиे рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдкрдХ्рдХी рдиाрд▓िрдпाँ рднी рдиिрд░्рдоिрдд рдХी рдЧрдИं। рдЗрд╕рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╕рдлाрдИ рдХो । рд╕ुрдиिрд╢्рдЪрдд рдХрд░рдиा рдеा।
- рдХुрдЫ рд╢рд╣рд░ों рдХो рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рд╣िрд▓ рд╕्рдЯेрд╢рдиों рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡िрдХрд╕िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा; рдЬैрд╕े—рд╢िрдорд▓ा, рджाрд░्рдЬिрд▓िंрдЧ, рдоाрдЙрдЯ рдЖрдмू, рдордиाрд▓ी। рдЗрдирдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдЧрд░्рдоी рдХे рджिрдиों рдоें рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рдЧрддिрд╡िрдзिрдпों рдХो рдЪрд▓ाрдиा рдФрд░ рдЙрдЪ्рдЪ рдЕрдзिрдХाрд░िрдпों рдХो рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдпрд╡рд░्рдзрдХ рдЬрд▓рд╡ाрдпु рдФрд░ рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рд╡ाрд▓ा рдЖрд╡ाрд╕ рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиा рдеा।
- рдирдП рд╢рд╣рд░ों рдоें рдШोрдб़ाрдЧाрдб़ी, рдЯ्рд░ाрдо, рдмрд╕ें, рдЯाрдЙрди рд╣ाрд▓, рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рдкाрд░्рдХ, рд╕िрдиेрдоा рд╣ाрд▓, рд░ंрдЧрд╢ाрд▓ाрдПँ, рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЖрдиे рд╡ाрд▓े рд╡िрднिрди्рди рд╕ेрд╡рдХ, рдХрд░्рдордЪाрд░ी, рд╢िрдХ्рд╖рдХ, рдПрдХाрдЙंрдЯेंрдЯ рдФрд░ рд╢िрдХ्рд╖ा рд╕े рдЬुрдб़ी рд╕ंрд╕्рдеाрдПँ; рдЬैрд╕े-рд╕्рдХूрд▓, рдХॉрд▓ेрдЬ, рд▓ाрдЗрдм्рд░ेрд░ी рдЖрджि рдЙрдкрд▓рдм्рдз | рдеे। рдХुрдЫ рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рдХेрди्рдж्рд░ рдпा рд╕ाрдоुрджाрдпिрдХ рднрд╡рди рднी рдеे рдпрд╣ाँ рд╕рдоाрдЪाрд░-рдкрдд्рд░, рдкрдд्рд░िрдХाрдПँ рдЖрджि рд▓ोрдЧों рдХो рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ो рд╕рдХрддी рдеीं।
рдк्рд░рд╢्рди 8.
рдЙрди्рдиीрд╕рд╡ीं рд╕рджी рдоें рдирдЧрд░-рдиिрдпोрдЬрди рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ी рдЪिंрддाрдПँ рдХौрди-рд╕ी рдеीं?
рдЙрдд्рддрд░:
19рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдоें рдирдЧрд░-рдиिрдпोрдЬрди рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ी рдЪिंрддाрдПँ рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдеीं
1. рдирдЧрд░ рдХो рд╕рдоुрдж्рд░ рдХे рдиिрдХрдЯ рдмрд╕ाрдиा 19рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдХे рдирдЧрд░-рдиिрдпोрдЬрди рдХी рдПрдХ рдк्рд░рдоुрдЦ рдЪिंрддा рдеी। рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рд╕рд░рдХाрд░ рдирдЧрд░ों рдХो рд╕рдоुрдж्рд░ рдХे рдиिрдХрдЯ рд╡िрдХрд╕िрдд рдХрд░рдиा рдЪाрд╣рддी рдеी рддाрдХि рдпूрд░ोрдкीрдпों рдХे рд╡्рдпाрдкाрд░िрдХ рдЙрдж्рджेрд╢्рдпों рдХी рдкूрд░्рддि рднрд▓ी-рднाँрддि рдХी рдЬा рд╕рдХे। рднाрд░рдд рдХा рдоाрд▓ рд╕рд░рд▓рддाрдкूрд░्рд╡рдХ рдпूрд░ोрдк рдоें рднेрдЬा рдЬा рд╕рдХे рдФрд░ рдпूрд░ोрдкीрдп рдоाрд▓ рдмिрдиा рдХिрд╕ी рдХрдаिрдиाрдИ рдХे рднाрд░рдд рд▓ाрдпा рдЬा рд╕рдХे।
2. рдирдЧрд░-рдиिрдпोрдЬрди рдХी рджूрд╕рд░ी рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЪिंрддा рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рдеी। рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें 1857 рдИреж рдХे рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдиे рднाрд░рдд рдоें рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рдЕрдзिрдХाрд░िрдпों рдХो рдЗрддрдиा рдЕрдзिрдХ рдЖрддंрдХिрдд рдХрд░ рджिрдпा рдеा рдХि рдЙрди्рд╣ें рд╕рджैрд╡ рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдХी рдЖрд╢ंрдХा рдмрдиी рд░рд╣рддी рдеी। рдЕрддः рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рд╡े “рджेрд╢िрдпों” рдЕрд░्рдеाрдд् рднाрд░рддीрдпों рдХे рдЦрддрд░े рд╕े рджूрд░, рдкृрдердХ् рдПрд╡ं рдкूрд░्рдг рд░ूрдк рд╕े рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рдмрд╕्рддिрдпों рдоें рд░рд╣рдиा рдЪाрд╣рддे рдеे। рдЗрд╕ рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдХी рдкूрд░्рддि рдХे рд▓िрдП рдкुрд░ाрдиे рдХрд╕्рдмों рдХे рдЖрд╕-рдкाрд╕ рд╕्рдеिрдд рдЪрд░ाрдЧाрд╣ों рдПрд╡ं рдЦेрддों рдХो рд╕ाрдл рдХрд░рд╡ा рджिрдпा рдЧрдпा। рд╕िрд╡िрд▓ рд▓ाрдЗंрд╕ рдХे рдиाрдо рд╕े рдирдП рд╢рд╣рд░ी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╡िрдХрд╕िрдд рдХिрдП рдЧрдП рдЬिрдирдоें рдХेрд╡рд▓ рдпूрд░ोрдкीрдп рд╣ी рдиिрд╡ाрд╕ рдХрд░ рд╕рдХрддे рдеे।
3. рд╢рд╣рд░ों рдХे рдирдХ्рд╢े рдЕрдерд╡ा рдоाрдирдЪिрдд्рд░ рддैрдпाрд░ рдХрд░рд╡ाрдиा рдирдЧрд░-рдиिрдпोрдЬрди рдХी рдПрдХ рдЕрди्рдп рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЪिंрддा рдеी। рдХिрд╕ी рднी рд╕्рдеाрди рдХी рдмрдиाрд╡рдЯ рдЕрдерд╡ा рднू-рджृрд╢्рдп рдХो рд╕рдордЭрдиे рдХे рд▓िрдП рдоाрдирдЪिрдд्рд░ों рдХा рд╣ोрдиा рдиिрддांрдд рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдеा। рд╡िрдХाрд╕ рдХी рдпोрдЬрдиा рдХो рддैрдпाрд░ рдХрд░рдиे, рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдпों рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдХрд░рдиे, рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рд╕рдд्рддा рдХो рдордЬрдмूрддी рд╕े рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдиे рддрдеा рд░рдХ्рд╖ा рд╕ंрдмंрдзी рдЙрдж्рджेрд╢्рдпों рдХे рд▓िрдП рдпोрдЬрдиा рддैрдпाрд░ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рднी рдоाрдирдЪिрдд्рд░ों рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдеी।
4. рд░ंрдЧ-рднेрджрднाрд╡ рддрдеा рдЬाрддि-рднेрджрднाрд╡ рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╢рд╣рд░ों рдХा рд╡िрднाрдЬрди рддрдеा рдЙрдирдоें рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рд╕ुрд╡िрдзाрдУं рдХे рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рд╕्рддрд░ рдХो рдмрдиाрдП рд░рдЦрдиा рднी рдирдЧрд░-рдиिрдпोрдЬрди рдХी рдПрдХ рдЪिंрддा рдеी। рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ़ों рдХी рджृрд╖्рдЯि рдоें рднाрд░рддीрдп рдЕрд╕рдн्рдп рдеे। рд╡े рдЙрди्рд╣ें рдЕрдкрдиे рдХ्рд▓рдмों рдФрд░ рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рд╕्рдеाрдиों рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рдиे рдХी рдЕрдиुрдорддि рдирд╣ीं рджेрдиा рдЪाрд╣рддे рдеे।
5. рд╢рд╣рд░ рдХे рднाрд░рддीрдп рдЖрдмाрджी рд╡ाрд▓े рднाрдЧ рдХी рднीрдб़-рднाрдб़, рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╕े рдЕрдзिрдХ рд╣рд░िрдпाрд▓ी, рдЧंрджे рддाрд▓ाрдмों, рдмрджрдмू рдФрд░ рдиाрд▓िрдпों рдХी рдЦрд╕्рддा рд╣ाрд▓рдд рдЖрджि рднी рдирдЧрд░-рдиिрдпोрдЬрди рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ी рдЪिंрддाрдПँ рдеीं। рдпूрд░ोрдкीрдпों рдХा рд╡िрдЪाрд░ рдеा рдХि рджрд▓рджрд▓ी рдЬрдоीрди рдПрд╡ं рдард╣рд░े рд╣ुрдП рдкाрдиी рдХे рддाрд▓ाрдмों рд╕े рд╡िрд╖ैрд▓ी рдЧैрд╕ें рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрддी рдеीं рдЬो рд╡िрднिрди्рди рдмीрдоाрд░िрдпों рдХा рдк्рд░рдоुрдЦ рдХाрд░рдг рдеीं। рдпूрд░ोрдкीрдп рдЙрд╖्рдгрдХрдЯिрдмंрдзीрдп рдЬрд▓рд╡ाрдпु рдХो рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдХे рд▓िрдП рд╣ाрдиिрдХाрд░рдХ рдоाрдирддे рдеे। рдЕрддः рд╢рд╣рд░ рдХो рдЕрдзिрдХ рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдХाрд░рдХ рдмрдиाрдиे рдХा рдПрдХ рдЙрдкाрдп рд╢рд╣рд░ рдоें рдЦुрд▓े рд╕्рдеाрди рдЫोрдб़े рдЬाрдиे рдХे рд░ूрдк рдоें рдвूंрдв рдиिрдХाрд▓ा рдЧрдпा।
6. рдирдЧрд░ों рдХी рд╕ुрд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рд▓िрдП рд╡िрднिрди्рди рдХрдоेрдЯिрдпों рдХा рд╕ंрдЧрдарди рдХрд░рдиा, рд╢рд╣рд░ рдХो рд╕ाрдл-рд╕ुрдерд░ा рдмрдиाрдиे рдХे рд▓िрдП рдмाрдЬाрд░ों, рдШाрдЯों, рдХрдм्рд░िрд╕्рддाрдиों рдФрд░ рдЪрд░्рдо-рд╢ोрдзрди рдЗрдХाрдЗрдпों рдХो рд╕ाрдл рдХрд░рдиा рдЖрджि рдирдЧрд░-рдиिрдпोрдЬрди рдХी рдЕрди्рдп рдЪिंрддाрдПँ рдеीं। рдЗрд╕ рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдХी рдкूрд░्рддि рдХे рд▓िрдП рд╢рд╣рд░ों рдХी рд╕рдлाрдИ рдПрд╡ं рдирдЧрд░-рдиिрдпोрдЬрди рдХी рд╕рднी рдкрд░िрдпोрдЬрдиाрдУं рдоें ‘рдЬрди-рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдХे рд▓िрдП рд╡िрдЪाрд░ рдкрд░ рдмाрд░-рдмाрд░ рдмрд▓ рджिрдпा рдЬाрдиे рд▓рдЧा।
7. рд╢рд╣рд░ों рдХे рд░рдЦ-рд░рдЦाрд╡ рдХे рд▓िрдП рдкрд░्рдпाрдк्рдд рдзрди рдХो рдЬुрдЯाрдиा рдирдЧрд░-рдиिрдпोрдЬрди рдХी рдПрдХ рдЕрди्рдп рдЪिंрддा рдеी। рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рдХрд▓рдХрдд्рддा рдЬैрд╕े рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдирдЧрд░ рдХे рд░рдЦ-рд░рдЦाрд╡ рдХे рд▓िрдП 1817 рдИреж рдоें рд▓ॉрдЯрд░ी рдХрдоेрдЯी рдХा рдЧрдарди рдХिрдпा рдЧрдпा। рдпрд╣ рдХрдоेрдЯी рдирдЧрд░ рд╕ुрдзाрд░ рдХे рд▓िрдП рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдкैрд╕े рдХा рдк्рд░рдмंрдз рдЬрдирддा рдоें рд▓ॉрдЯрд░ी рдмेрдЪрдХрд░ рдХрд░рддी рдеी, рдЗрд╕рд▓िрдП рд▓ॉрдЯрд░ी рдХрдоेрдЯी рдХे рдиाрдо рд╕े рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдеी। рд╢рд╣рд░ों рдоें рдпाрддाрдпाрдд рдХे рдЕрдЪ्рдЫे рд╕ाрдзрдиों рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХрд░рдиा, рд╢िрдХ्рд╖ा рд╕ंрд╕्рдеाрдиों рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХрд░рдиा рдЖрджि рдирдЧрд░-рдиिрдпोрдЬрди рдХी рдЕрди्рдп рдЪिंрддाрдПँ рдеीं।
рдк्рд░рд╢्рди 9.
рдирдП рд╢рд╣рд░ों рдоें рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ंрдмंрдз рдХिрд╕ рд╣рдж рддрдХ рдмрджрд▓ рдЧрдП? ।
рдЙрдд्рддрд░:
рдирдП рд╢рд╣рд░ों рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдиे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ंрдмंрдзों рдХो рдЕрдиेрдХ рд░ूрдкों рдоें рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХिрдпा। рдирдП рд╢рд╣рд░ों рдХा рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдЕрдиेрдХ рд░ूрдкों рдоें рдкुрд░ाрдиे рд╢рд╣рд░ों рдХे рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рд╕े рднिрди्рди рдеा। рдкुрд░ाрдиे рд╢рд╣рд░ों рдоें рд╡िрдж्рдпрдоाрди рд╕ाрдоंрдЬрд╕्рдп рдПрд╡ं рдЬाрди-рдкрд╣рдЪाрди рдХा рдирдП рд╢рд╣рд░ों рдоें рдЕрднाрд╡ рдеा। рдЗрди рд╢рд╣рд░ों рдоें рд▓ोрдЧ рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рд╡्рдпрд╕्рдд рд░рд╣рддे рдеे рдФрд░ рдпрд╣ाँ рдЬीрд╡рди рд╕рджैрд╡ рджौрдб़рддा-рднाрдЧрддा-рд╕ा рдк्рд░рддीрдд рд╣ोрддा рдеा। рдЗрди рд╢рд╣рд░ों рдоें рдпрджि рдПрдХ рдУрд░ рдЕрдд्рдпрдзि рдХ рд╕ंрдкрди्рдирддा рдеी рддो рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рджрд░िрдж्рд░рддा। рдпрд╣ाँ рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рдзрдиी рд╡्рдпрдХ्рддि рднी рд░рд╣рддे рдеे рдФрд░ рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рджрд░िрдж्рд░ рд╡्рдпрдХ्рддि рднी। рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рд▓ोрдЧों рдХा рдкрд░рд╕्рдкрд░ рдоिрд▓рдиा-рдЬुрд▓рдиा рд╕ीрдоिрдд рд╣ो рдЧрдпा। рдХिрди्рддु рдирдП рд╢рд╣рд░ों рдоें рдЯाрдЙрди рд╣ॉрд▓, рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рдкाрд░्рдХो рдФрд░ рдмीрд╕рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдоें рд╕िрдиेрдоा рд╣ॉрд▓ों рдЬैрд╕े рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рд╕्рдеाрдиों рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рд╕े рд╢рд╣рд░ों рдоें рднी рд▓ोрдЧों рдХो рдкрд░рд╕्рдкрд░ рдоिрд▓рдиे-рдЬुрд▓рдиे рдХे рдЕрд╡рд╕рд░ рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ोрдиे рд▓рдЧे рдеे।
рд╢рд╣рд░ों рдоें рдирд╡ीрди рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕рдоूрд╣ рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ो рдЬाрдиे рдХे рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рдкुрд░ाрдиी рдкрд╣рдЪाрдиें рдЕрдкрдиा рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдЦाрдиे рд▓рдЧीं। рд▓рдЧрднрдЧ рд╕рднी рд╡рд░्рдЧों рдХे рд╕рдо्рдкрди्рди рд▓ोрдЧ рд╢рд╣рд░ों рдХी рддрд░рдл рдЙрдордб़рдиे рд▓рдЧे। рдирдП-рдирдП рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдпों рдХे рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рд╢рд╣рд░ों рдоें рдХ्рд▓рд░्рдХो, рд╢िрдХ्рд╖рдХों, рд╡рдХीрд▓ों, рдбॉрдХ्рдЯрд░ों, рдЗंрдЬीрдиिрдпрд░ों рдФрд░ рдЕрдХाрдЙंрдЯेंрдЯ्рд╕ рдЖрджि рдХी рдоाँрдЧ рдоें рдиिрд░рди्рддрд░ рд╡ृрдж्рдзि рд╣ोрдиे рд▓рдЧी। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдордз्рдпрд╡рд░्рдЧ’ рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╣ोрдиे рд▓рдЧा। рдпрд╣ рд╡рд░्рдЧ рдмौрдж्рдзिрдХ рдПрд╡ं рдЖрд░्рдеिрдХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рд╕рдо्рдкрди्рди рд╡рд░्рдЧ рдеा। рдЗрд╕ рд╡рд░्рдЧ рдХे рд▓ोрдЧों рдХी рд╕्рдХूрд▓ों, рдХॉрд▓ेрдЬों рдПрд╡ं рдкुрд╕्рддрдХाрд▓рдпों рдЬैрд╕े рдирдП рд╢िрдХ्рд╖ा рд╕ंрд╕्рдеाрдиों рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪ рдеी। рд╢िрдХ्рд╖िрдд рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдЙрдирдХा рд╕рдоाрдЬ рдоें рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдмрдв़рдиे рд▓рдЧा। рд╡े рдЕрдЦ़рдмाрд░ों, рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдПрд╡ं рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рд╕рднाрдУं рдоें рдЕрдкрдиी рд░ाрдп рд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рдиे рд▓рдЧे। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░, рдмрд╣рд╕ рдПрд╡ं рдЪрд░्рдЪा рдХा рдПрдХ рдирдпा рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рджाрдпрд░ा рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ोрдиे рд▓рдЧा। рд╕ाрдоाрди्рдп рдЬाрдЧрд░ूрдХрддा рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ोрдиे рд▓рдЧा рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд░ीрддि-рд░िрд╡ाрдЬों, рдХाрдпрджे-рдХाрдиूрдиों рдПрд╡ं рддौрд░-рддрд░ीрдХों рдХी рдЙрдкрдпोрдЧिрддा рдкрд░ рдЕрдиेрдХ рдк्рд░рд╢्рдирдЪिрд╣्рди рд▓рдЧाрдП рдЬाрдиे рд▓рдЧे।
рдирд╡ीрди рд╢рд╣рд░ों рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдиे рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЬीрд╡рди рдХो рдЕрдиेрдХ рд░ूрдкों рдоें рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХिрдпा। рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ै рдХि рдирдП рд╢рд╣рд░ों рдоें рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХो рдЕрдиेрдХ рдирдП рдЕрд╡рд╕рд░ рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдеे। рдордз्рдпрд╡рд░्рдЧ рдХी рдорд╣िрд▓ाрдУं рдиे рдкрдд्рд░-рдкрдд्рд░िрдХाрдУं, рдЖрдд्рдордХрдеाрдУं рдПрд╡ं рдкुрд╕्рддрдХों рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЕрдкрдиी рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рдкрд╣рдЪाрди рдмрдиाрдиे рдХे рдк्рд░рдпाрд╕ рдк्рд░ाрд░ंрдн рдХрд░ рджिрдП рдеे। рдХिрди्рддु рдкिрддृрд╕рдд्рддाрдд्рдордХ рднाрд░рддीрдп рд╕рдоाрдЬ рдРрд╕े рдк्рд░рдпाрд╕ों рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рддैрдпाрд░ рдирд╣ीं рдеा। рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдЧрдд рднाрд░рддीрдп рд╕рдоाрдЬ рдоें рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХा рд╕्рдеाрди рдШрд░ рдХी рдЪाрд░рджीрд╡ाрд░ी рдХे рдЕрди्рджрд░ рдеा। рдЕрддः рд╢िрдХ्рд╖िрдд рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХे рдРрд╕े рдк्рд░рдпाрд╕ों рдХो рдЕрдиेрдХ рд▓ोрдЧों рдиे рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдЧрдд рдкिрддृрд╕рдд्рддाрдд्рдордХ рдХाрдпрджे-рдХाрдиूрдиों рдХो рдмрджрд▓рдиे рдХे рдк्рд░рдпाрд╕ рд╕рдордЭा। рд░ूрдв़िрд╡ाрджिрдпों рдХो рднрдп рдеा рдХि рд╢िрдХ्рд╖िрдд рдорд╣िрд▓ाрдПँ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд░ीрддि-рд░िрд╡ाрдЬों рдХो рдЙрд▓рдЯ-рдкुрд▓рдЯ рдХрд░ рд░рдЦ рджेंрдЧी рдЬिрд╕рдХे рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХा рдЖрдзाрд░ рд╣ी рдбाрд╡ाँрдбोрд▓ рд╣ो рдЬाрдПрдЧा।
рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ै рдХि рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рдкुрд░рдЬोрд░ рд╡рдХाрд▓рдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рд╕ुрдзाрд░рдХ рднी рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХो рдХेрд╡рд▓ рдоाँ рдФрд░ рдкрдд्рдиी рдХी рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдЧрдд рднूрдоिрдХाрдУं рдоें рд╣ी рджेрдЦрдиा рдЪाрд╣рддे рдеे। рдХिрди्рддु рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдк्рд░рд╕ाрд░ рдиे рдорд╣िрд▓ाрдУं рдоें рдЬाрдЧрд░ूрдХрддा рдХो рдЙрдд्рдкрди्рди рдХिрдпा рдФрд░ рдзीрд░े-рдзीрд░े рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рд╕्рдеाрдиों рдоें рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХी рдЙрдкрд╕्рдеिрддि рдоें рд╡ृрдж्рдзि рд╣ोрдиे рд▓рдЧी। рдорд╣िрд▓ाрдПँ рд╕ेрд╡िрдХाрдУं, рдлैрдХ्рдЯ्рд░ी рдордЬрджूрд░ों, рд╢िрдХ्рд╖िрдХाрдУं, рд░ंрдЧрдХрд░्рдоिрдпों рдФрд░ рдлिрд▓्рдо рдХрд▓ाрдХाрд░ों рдХे рд░ूрдк рдоें рд╢рд╣рд░ рдХे рдирдП рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдпों рдоें рднाрдЧ рд▓ेрдиे рд▓рдЧीं। рдХिрди्рддु рдШрд░ рд╕े рдмाрд╣рд░ рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рд╕्рдеाрдиों рдоें рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХो рдкрд░्рдпाрдк्рдд рд╕рдордп рддрдХ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рд╕рдо्рдоाрдиिрдд рдирд╣ीं рд╕рдордЭा рдЬाрддा рдеा। рдирдП-рдирдП рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдпों рдХे рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдоें рдЖрдиे рдХे рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рд╢рд╣рд░ों рдоें рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рд╢्рд░рдо рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдЧрд░ीрдм рдордЬрджूрд░ों рдЕрдерд╡ा рдХाрдордЧाрд░ों рдХा рдПрдХ рдирдпा рд╡рд░्рдЧ рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдоें рдЖрдиे рд▓рдЧा। рдХुрдЫ рд▓ोрдЧ рд░ोрдЬрдЧाрд░ рдХे рдирдП рдЕрд╡рд╕рд░ों рдХी рдЦोрдЬ рдоें рд╢рд╣рд░ рдХी рдУрд░ рднाрдЧрдиे рд▓рдЧे, рддो рдХुрдЫ рдПрдХ рднिрди्рди рдЬीрд╡рди-рд╢ैрд▓ी рдХे рдЖрдХрд░्рд╖рдг рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ोрдХрд░ рд╢рд╣рд░ рдХी рдУрд░ рдЙрдордб़рдиे рд▓рдЧे।
рдордЬрджूрд░ों рдПрд╡ं рдХाрдордЧाрд░ों рдХे рд▓िрдП рд╢рд╣рд░ рдХा рдЬीрд╡рди рдЕрдиेрдХ рд╕ंрдШрд░्рд╖ों рд╕े рдкрд░िрдкूрд░्рдг рдеा। рд╡рд╕्рддुрдПँ рдорд╣ँрдЧी рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдпрд╣ाँ рд░рд╣рдиे рдХा рдЦрд░्рдЪ рдЙрдаाрдиा рд╕рд░рд▓ рдирд╣ीं рдеा рдФрд░ рдлिрд░ рдиौрдХрд░ी рдкрдХ्рдХी рди рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рд╕рджा рдХाрдо рдоिрд▓рдиे рдХी рдЧाрд░ंрдЯी рднी рдирд╣ीं рд╣ोрддी рдеी। рдЗрд╕рд▓िрдП рд░ोрдЬрдЧाрд░ рдХी рдЦोрдЬ рдоें рдЧाँрд╡ों рд╕े рд╢рд╣рд░ рдоें рдЖрдиे рд╡ाрд▓े рдЕрдзिрдХांрд╢ рдкुрд░ुрд╖ рдЕрдкрдиे рдкрд░िрд╡ाрд░ों рдХो рдЧ्рд░ाрдоों рдоें рд╣ी рдЫोрдб़рдХрд░ рдЖрддे рдеे। рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ै рдХि рд╢рд╣рд░ों рдоें рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓े рдЧрд░ीрдмों рдиे рд╡рд╣ाँ рдЕрдкрдиी рдПрдХ рдкृрдердХ् рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХी рд░рдЪрдиा рдХрд░ рд▓ी рдеी рдЬो рдЬीрд╡рди рд╕े рдкрд░िрдкूрд░्рдг рдеी। рд╡े рдЙрдд्рд╕ाрд╣рдкूрд░्рд╡рдХ рдзाрд░्рдоिрдХ рдЙрдд्рд╕рд╡ों, рддрдоाрд╢ों рдФрд░ рд╕्рд╡ांрдЧ рдЖрджि рдоें рднाрдЧ рд▓ेрддे рдеे। рддрдоाрд╢ों рдФрд░ рд╕्рд╡ांрдЧों рдоें рд╡े рдк्рд░ाрдпः рдЕрдкрдиे рднाрд░рддीрдп рдПрд╡ं рдпूрд░ोрдкीрдп рд╕्рд╡ाрдоिрдпों рдХा рдордЬाрдХ рдЙрдб़ाрддे рдеे। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ рд░ूрдк рдоें рдпрд╣ рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рдирдП рд╢рд╣рд░ों рдоें рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ंрдмंрдз рдкрд░्рдпाрдк्рдд рд╕ीрдоा рддрдХ рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рд╣ो рдЧрдП।