NCERT Solutions for Class 12 History Chapter 12 Colonial Cities Urbanisation, Planning and Architecture (Hindi Medium)

 


NCERT Solutions for Class 12 History Chapter 12 Colonial Cities Urbanisation, Planning and Architecture (Hindi Medium)

рдЕрдн्рдпाрд╕-рдк्рд░рд╢्рди
(NCERT Textbook Questions Solved)

рдЙрдд्рддрд░ рджीрдЬिрдП (рд▓рдЧрднрдЧ 100 рд╕े 150 рд╢рдм्рджों рдоें)

рдк्рд░рд╢्рди 1.
рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рд╢рд╣рд░ों рдоें рд░िрдХॉрдбрд░्рд╕ рд╕ंрднाрд▓ рдХрд░ рдХ्рдпों рд░рдЦे рдЬाрддे рдеे?
рдЙрдд्рддрд░: 
рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рд╢рд╣рд░ों рдоें рд░िрдХॉрд░्рдб्рд╕ рд╕ंрднाрд▓ рдХрд░ рд░рдЦрдиे рдХे рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдХाрд░рдг рдеे

  1. рдЗрди рд░िрдХॉрд░्рдбो рд╕े рд╢рд╣рд░ों рдоें рд╡्рдпाрдкाрд░िрдХ рдЧрддिрд╡िрдзिрдпाँ, рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ рдк्рд░рдЧрддि, рд╕рдлाрдИ, рд╕рдб़рдХ рдкрд░िрд╡рд╣рди, рдпाрддाрдпाрдд рдФрд░ рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рдХाрд░्рдпाрдХрд▓ाрдкों рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдУं рдХो рдЬाрдирдиे-рд╕рдордЭрдиे рдФрд░ рдЙрди рдкрд░ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдиुрд╕ाрд░ рдХाрд░्рдп рдХрд░рдиे рдоें рд╕рд╣ाрдпрддा рдоिрд▓рддी рдеी।
  2. рд╢рд╣рд░ों рдХी рдмрдв़рддी-рдШрдЯрддी рдЖрдмाрджी рдХे рдк्рд░рддिрд╢рдд рдХो рдЬाрдирдиे рдХे рд▓िрдП рднी рдпрд╣ рд░िрдХॉрд░्рдб рд░рдЦा рдЬाрддा рдеा।
  3. рд╢рд╣рд░ों рдХी рдЪाрд░िрдд्рд░िрдХ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХे рдЕрди्рд╡ेрд╖рдг рдХे рд╕рдордп рдЙрди рд░िрдХॉрд░्рдбों рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдФрд░ рдЕрди्рдп рдкрд░िрд╡рд░्рддрдиों рдХो рдЬाрдирдиे рдХे рд▓िрдП рдХिрдпा рдЬाрддा рдеा।

рдк्рд░рд╢्рди 2.
рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рд╢рд╣рд░ीрдХрд░рдг рдХे рд░ुрдЭाрдиों рдХो рд╕рдордЭрдиे рдХे рд▓िрдП рдЬрдирдЧрдгрдиा рд╕ंрдмंрдзी рдЖँрдХрдб़े рдХिрд╕ рд╣рдж рддрдХ рдЙрдкрдпोрдЧी | рд╣ोрддे рд╣ैं?
рдЙрдд्рддрд░: 
рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рд╢ाрд╕рдирдХाрд▓ рдоें рд╢рд╣рд░ों рдХे рд╡िрд╕्рддाрд░ рдкрд░ рдирдЬ़рд░ рд░рдЦрдиे рдХे рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╕े рдиिрдпрдоिрдд рд░ूрдк рд╕े рдЬрдирдЧрдгрдиा рдХी рдЬाрддी рдеी। 1872 рдИреж рдоें рдЕрдЦिрд▓ рднाрд░рддीрдп рдЬрдирдЧрдгрдиा рдХा рдк्рд░рдердо рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рдЧрдпा। рддрдд्рдкрд╢्рдЪाрдд् 1881 рдИреж рд╕े рджрд╢рдХीрдп рдЕрд░्рдеाрдд् рдк्рд░рдд्рдпेрдХ 10 рд╡рд░्рд╖ों рдоें рдХी рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी рдЬрдирдЧрдгрдиा рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХो рдиिрдпрдоिрдд рд░ूрдк рджे рджिрдпा рдЧрдпा। рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рд╢рд╣рд░ीрдХрд░рдг рдХे рд░ुрдЭाрдиों рдХो рд╕рдордЭрдиे рдоें рдЬрдирдЧрдгрдиा рд╕ंрдмंрдзी рдЖँрдХрдб़ों рд╕े рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдПрд╡ं рдаोрд╕ рдЬाрдирдХाрд░ी рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ोрддी рд╣ै

  1. рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рд╕ंрдмंрдзी рдЖँрдХрдб़ों рд╕े рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рднाрд░рдд рдХे рд╡िрднिрди्рди рд╢рд╣рд░ों рдоें рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓े рд╢्рд╡ेрдд рдФрд░ рдЕрд╢्рд╡ेрдд рд▓ोрдЧों рдХी рдХुрд▓ рд╕ंрдЦ्рдпा рдХो рд╕рд░рд▓рддाрдкूрд░्рд╡рдХ рдкрддा рд▓рдЧाрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।
  2. рдЬрдирдЧрдгрдиा рд╕ंрдмंрдзी рдЖँрдХрдб़ों рд╕े рд╢्рд╡ेрдд рдПрд╡ं рдЕрд╢्рд╡ेрдд рд╢рд╣рд░ों, рд╢рд╣рд░ों рдХे рдиिрд░्рдоाрдг, рд╡िрд╕्рддाрд░, рдЙрдирдоें рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓े рд▓ोрдЧों рдХे рдЬीрд╡рди-рд╕्рддрд░, | рднрдпंрдХрд░ рдмीрдоाрд░िрдпों рдХे рдЬрдирддा рдкрд░ рдкрдб़рдиे рд╡ाрд▓े рджुрд╖्рдк्рд░рднाрд╡ों рдЖрджि рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рднी рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЬाрдирдХाрд░ी рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ोрддी рд╣ै।
  3. рдЬрдирдЧрдгрдиा рд╕ंрдмंрдзी рдЖँрдХрдб़ों рд╕े рд╢рд╣рд░ों рдоें рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓े рд▓ोрдЧों рдХी рдЙрдо्рд░, рд▓िंрдЧ, рдЬाрддि рдПрд╡ं рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдЖрджि рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рднी рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕ूрдЪрдиाрдПँ рдк्рд░ाрдк्рдд рдХी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ैं।
  4. рдЬрдирдЧрдгрдиा рд╕ंрдмंрдзी рдЖँрдХрдб़ों рд╕े рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рдк्рд░ाрдк्рдд рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЬाрдирдХाрд░िрдпों рдХो рд╕ुрдЧрдо рдЖँрдХрдб़ों рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░, рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рд╕ंрдмंрдзी рдЖँрдХрдб़ों рд╕े рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рд╢рд╣рд░ीрдХрд░рдг рдХे рд░ुрдЭाрдиों рдХो рд╕рдордЭрдиे рдоें рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕рд╣ाрдпрддा рдоिрд▓рддी рд╣ै।

рдЬрдирдЧрдгрдиा рд╕ंрдмंрдзी рдЖँрдХрдб़ों рдХी рдн्рд░ाрдордХрддा–рд╡िрдж्рд╡ाрди рдЗрддिрд╣ाрд╕рдХाрд░ों рдХे рд╡िрдЪाрд░ाрдиुрд╕ाрд░ рдЬрдирдЧрдгрдиा рд╕ंрдмंрдзी рдЖँрдХрдб़े рдЕрдиेрдХ рд░ूрдкों рдоें рдн्рд░ाрдордХ рд╕िрдж्рдз рд╣ो рд╕рдХрддे рд╣ैं, рдЗрд╕рд▓िрдП рдЙрдирдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рд╕ाрд╡рдзाрдиीрдкूрд░्рд╡рдХ рдХिрдпा рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдП।

рдк्рд░рд╢्рди 3.
“рд╡्рд╣ाрдЗрдЯ” рдФрд░ “рдм्рд▓ैрдХ” рдЯाрдЙрди рд╢рдм्рджों рдХा рдХ्рдпा рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдеा?
рдЙрдд्рддрд░: 
рднाрд░рдд рдоें рд╡िрднिрди्рди рдпूрд░ोрдкीрдп рдХंрдкрдиिрдпों рдоें рдиिрд░ंрддрд░ рдк्рд░рддिрд╕्рдкрд░्рдзा рдХी рд╕्рдеिрддि рдмрдиी рд░рд╣рддी рдеी। рдЕрддः рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдиे рдЕрдкрдиी рдк्рд░рдоुрдЦ рдмрд╕्рддिрдпों рдХी рдХिрд▓ेрдмंрджी рдХрд░ рд▓ी। рдордж्рд░ाрд╕ рдоें рдлोрд░्рдЯ рд╕ेंрдЯ рдЬॉрд░्рдЬ, рдХрд▓рдХрдд्рддा рдоें рдлोрд░्рдЯ рд╡िрд▓िрдпрдо рддрдеा рдмंрдмрдИ рдоें рдлोрд░्рдЯ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдХी рдХिрд▓ेрдмंрдж рдХोрдаिрдпाँ рдеीं। рд╢ीрдШ्рд░ рд╣ी рдпे рдмрд╕्рддिрдпाँ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рд╢рд╣рд░ों рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ो рдЧрдИं। рдордж्рд░ाрд╕, рдХрд▓рдХрдд्рддा рдПрд╡ं рдмंрдмрдИ рдЕрдд्рдпрдзि рдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдПрд╡ं рд╕ुрдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рд╢рд╣рд░ рдеे। рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рд╢рд╣рд░ рдоें рдпूрд░ोрдкीрдп рдЬिрд╕ рдХिрд▓ेрдмंрдж рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХे рдЕंрджрд░ рд░рд╣рддे рдеे, рдЙрд╕े “рд╡्рд╣ाрдЗрдЯ рдЯाрдЙрди” рдХрд╣ा рдЬाрддा рдеा। рджीрд╡ाрд░ों рдФрд░ рдмुрд░्рдЬी рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЗрд╕े рдПрдХ рд╡िрд╢ेрд╖ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдХिрд▓ेрдмंрджी рдХे рд░ूрдк рдоें рджिрдпा рдЧрдпा рдеा। рднाрд░рддीрдп рдХिрд▓ेрдмंрдж рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХे рдЕंрджрд░ рдирд╣ीं рд░рд╣ рд╕рдХрддे рдеे, рдХ्рдпोंрдХि рд░ंрдЧ рдФрд░ рдзрд░्рдо рдХिрд▓े рдХे рдЕंрджрд░ рд░рд╣рдиे рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рдЖрдзाрд░ рдеे। рдбрдЪ рдПрд╡ं рдкुрд░्рддрдЧाрд▓ी рдпूрд░ोрдкीрдп рд╡ рдИрд╕ाрдИ рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдХिрд▓ेрдмंрдж рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд░рд╣ рд╕рдХрддे рдеे।

рднाрд░рддीрдп рдХिрд▓ेрдмंрдж рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХे рдмाрд╣рд░ рдЬिрд╕ рднाрдЧ рдоें рд░рд╣рддे рдеे рдЙрд╕े “рдм्рд▓ैрдХ рдЯाрдЙрди” рдХे рдиाрдо рд╕े рдЬाрдиा рдЬाрддा рдеा। 1857 рдИреж рдХे рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдХे рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рднाрд░рдд рдоें рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рдЕрдзिрдХाрд░ी рдЗрддрдиे рдЕрдзिрдХ рдЖрддंрдХिрдд рд╣ो рдЧрдП рдеे рдХि рд╡े рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े “рджेрд╢िрдпों” рдЕрд░्рдеाрдд् рднाрд░рддीрдпों рдХे рдЦрддрд░े рд╕े, рджूрд░ рдкृрдердХ् рдПрд╡ं рдкूрд░्рдгрд░ूрдк рд╕े рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рдмрд╕्рддिрдпों рдоें рд░рд╣рдиा рдЪाрд╣рддे рдеे। рдЕрддः “рд╕िрд╡िрд▓ рд▓ाрдЗंрд╕” рдиाрдордХ рдирдП рд╢рд╣рд░ी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╡िрдХрд╕िрдд рдХिрдП рдЧрдП। рдпे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рдеे рдФрд░ рдЗрдирдоें рдХेрд╡рд▓ рдЧोрд░े рд╣ी рдиिрд╡ाрд╕ рдХрд░рддे рдеे। рдиिःрд╕ंрджेрд╣ рд╡्рд╣ाрдЗрдЯ рдФрд░ рдм्рд▓ैрдХ рдЯाрдЙрди рдирд╕्рд▓ी рд╡िрднाрдЬрди рдХे рдк्рд░рддीрдХ рдеे।

рдк्рд░рд╢्рди 4.
рдк्рд░рдоुрдЦ рднाрд░рддीрдп рд╡्рдпाрдкाрд░िрдпों рдиे рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рд╢рд╣рд░ों рдоें рдЦुрдж рдХो рдХिрд╕ рддрд░рд╣ рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдпा?
рдЙрдд्рддрд░: 
18рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдоें рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рдПрд╡ं рд╡्рдпाрдкाрд░िрдХ рдкुрдирд░्рдЧрдарди рдХे рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рдкुрд░ाрдиे рдирдЧрд░ों рдХा рдкрддрди рд╣ोрдиे рд▓рдЧा рдФрд░ рдирдП-рдирдП рдирдЧрд░ рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ोрдиे рд▓рдЧे। рдоुрдЧ़рд▓ рд╕рдд्рддा рдХे рдкрддрдиोрди्рдоुрдЦ рд╣ो рдЬाрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдЙрд╕рдХे рд╢ाрд╕рди рд╕े рд╕ंрдмрдж्рдз рдирдЧрд░ рднी рдкрддрди рдХो рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрдиे рд▓рдЧे। рднाрд░рдд рдоें рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рдиिрдпंрдд्рд░рдг рдХी рдк्рд░ाрдк्рддि рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдХंрдкрдиी рдХे рд╡्рдпाрдкाрд░ рдоें рд╡ृрдж्рдзि рд╣ोрдиे рд▓рдЧी рдФрд░ рдордж्рд░ाрд╕, рдХрд▓рдХрдд्рддा рдПрд╡ं рдмंрдмрдИ рдЬैрд╕े рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рдмंрджрд░рдЧाрд╣ рдирдЧрд░ рддीрд╡्рд░ рдЧрддि рд╕े рдирд╡ीрди рдЖрд░्рдеिрдХ рд░ाрдЬрдзाрдиिрдпों рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ोрдиे рд▓рдЧे। рд╢ीрдШ्рд░ рд╣ी рдпे рдирдЧрд░ рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рд╕рдд्рддा рдПрд╡ं рдк्рд░рд╢ाрд╕рди рдХे рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдХेंрдж्рд░ рдмрди рдЧрдП। рдЗрди рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рд╢рд╣рд░ों рдХे рдк्рд░рддि рднाрд░рддीрдпों рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े рднाрд░рддीрдп рд╡्рдпाрдкाрд░िрдпों рдХा рдЖрдХрд░्рд╖рдг рдмрдв़рдиे рд▓рдЧा рдФрд░ рд╡े рд╕्рд╡рдпं рдХो рдЗрди рд╢рд╣рд░ों рдоें рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдиे рд▓рдЧे।

  1. рдпूрд░ोрдкीрдпों рд╕े рд▓ेрди-рджेрди рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рднाрд░рддीрдп рд╡्рдпाрдкाрд░ी, рдХाрд░ीрдЧрд░ рдПрд╡ं рдХाрдордЧाрд░ рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рд╢рд╣рд░ों рдоें рдмрд╕рдиे рд▓рдЧे। рд╡े рдХिрд▓ेрдмंрдж рдХ्рд╖ेрдд्рд░ | рд╕े рдмाрд╣рд░ рд╕्рдеाрдкिрдд рдЕрдкрдиी рдкृрдердХ् рдмрд╕्рддिрдпों рдоें рд░рд╣рддे рдеे।
  2. рднाрд░рдд рдоें рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рд╕рдд्рддा рдПрд╡ं рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рдм्рд░िрдЯिрд╢ рдИрд╕्рдЯ рдЗंрдбिрдпा рдХंрдкрдиी рдХे рд╣ाрдеों рдоें рдЖ рдЬाрдиे рдкрд░ рджुрднाрд╖िрдП, рдмिрдЪौрд▓िрдП, рд╡्рдпाрдкाрд░ी рддрдеा рдоाрд▓ рдХी рдЖрдкूрд░्рддि рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рднाрд░рддीрдп рднी рдЗрди рд╢рд╣рд░ों рдХे рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЕंрдЧ рдмрди рдЧрдП।
  3. 19рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдХे рдЙрдд्рддрд░ाрд░्рдж्рдз рдоें рднाрд░рдд рдоें рд░ेрд▓рд╡े рдиेрдЯрд╡рд░्рдХ рдХा рддीрд╡्рд░ рдЧрддि рд╕े рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рдирдЧрд░ рд╢ेрд╖ рднाрд░рдд рд╕े рдЬुрдб़ рдЧрдП рдФрд░ рдХрдЪ्рдЪे рдоाрд▓ рдПрд╡ं рд╢्рд░рдо рдХे рд╕्рд░ोрдд рджेрд╣ाрддी рдПрд╡ं рджूрд░рд╡рд░्рддी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рднी рдЗрди рдмंрджрд░рдЧाрд╣ рд╢рд╣рд░ों рд╕े рдЬुрдб़рдиे рд▓рдЧे। рдЕрддः рднाрд░рддीрдп рд╡्рдпाрдкाрд░ी рдЗрди рдирдЧрд░ों рдоें рдЕрдкрдиे рдЙрдж्рдпोрдЧ рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдиे рд▓рдЧे। рдЙрджाрд╣рд░рдг рдХे рд▓िрдП 1850 рдХे рджрд╢рдХ рдХे рдмाрдж рднाрд░рддीрдп рд╡्рдпाрдкाрд░िрдпों рдПрд╡ं рдЙрдж्рдпрдоिрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдмंрдмрдИ рдоें рд╕ूрддी рдХрдкрдб़ा рдоिрд▓ों рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХी рдЧрдИ।
  4. рдзрдиी рднाрд░рддीрдп рдПрдЬेंрдЯों рдПрд╡ं рдмिрдЪौрд▓िрдпों рдиे рдмाрдЬाрд░ों рдХे рдЖрд╕-рдкाрд╕ рдм्рд▓ैрдХ рдЯाрдЙрди рдоें рдкрд░ंрдкрд░ाрдЧрдд рд╢ैрд▓ी рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рджाрд▓ाрдиी рдордХाрдиों | рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рд╡ाрдпा।
  5. рдЙрди्рд╣ोंрдиे рднрд╡िрд╖्рдп рдоें рдкैрд╕ा рд▓рдЧाрдиे рдФрд░ рдЕрдзिрдХांрд╢ рд▓ाрдн рдЕрд░्рдЬिрдд рдХрд░рдиे рдХे рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╕े рд╢рд╣рд░ рдХे рдЕंрджрд░ рдмрдб़ी-рдмрдб़ी рдЬрдоीрдиों рдХो рднी рдЦрд░ीрдж рд▓िрдпा।
  6. рд╢ीрдШ्рд░ рд╣ी рд╡े рдкाрд╢्рдЪाрдд्рдп рдЬीрд╡рди-рд╢ैрд▓ी рдХा рдЕрдиुрдХрд░рдг рдХрд░рдиे рд▓рдЧे। рдЕрдкрдиे рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ़ рд╕्рд╡ाрдоिрдпों рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░рдиे рдХे рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╕े рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдд्рдпोрд╣ाрд░ों рдХे рдЕрд╡рд╕рд░ों рдкрд░ рд░ंрдЧीрди рджाрд╡рддों рдХा рдЖрдпोрдЬрди рдХрд░рдиा рдк्рд░ाрд░ंрдн рдХрд░ рджिрдпा।
  7. рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЕрдкрдиी рд╣ैрд╕िрдпрдд рджिрдЦाрдиे рдХे рд▓िрдП рд╡े рдоंрджिрд░ों рдХा рднी рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рд╡ाрдиे рд▓рдЧे। рдирдП-рдирдП рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдпों рдХे рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рд╢рд╣рд░ों рдоें рдХ्рд▓рд░्рдХो, рд╢िрдХ्рд╖рдХों, рд╡рдХीрд▓ों, рдбॉрдХ्рдЯрд░ों, рдЗंрдЬीрдиिрдпрд░ों рдФрд░ рдЕрдХाрдЙंрдЯेंрдЯ्рд╕ рдЖрджि рдХी рдоाँрдЧ рдоें рдиिрд░рди्рддрд░ рд╡ृрдж्рдзि рд╣ोрдиे рд▓рдЧी। ‘рдордз्рдпрд╡рд░्рдЧ’ рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╣ोрдиे рд▓рдЧा рдФрд░ рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рд╢рд╣рд░ों рдоें рд╢िрдХ्рд╖िрдд рднाрд░рддीрдпों рдХा рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдмрдв़рдиे рд▓рдЧा।

рдк्рд░рд╢्рди 5.
рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рдордж्рд░ाрд╕ рдоें рд╢рд╣рд░ी рдФрд░ рдЧ्рд░ाрдоीрдг рддрдд्рд╡ рдХिрд╕ рд╣рдж рддрдХ рдШुрд▓-рдоिрд▓ рдЧрдП рдеे?
рдЙрдд्рддрд░: 
рдЕंрдЧ्рд░рдЬ рд╡्рдпाрдкाрд░िрдпों рдиे рд╡рд╕्рдд्рд░ рдЙрдд्рдкाрджों рдХी рдЦोрдЬ рдоें 1639 рдИреж рдоें рдкूрд░्рд╡ीрддрдЯ рдкрд░ рдордж्рд░ाрд╕ рдкрдЯ्рдЯрдирдо рдоें рдПрдХ рд╡्рдпाрдкाрд░िрдХ рдмрд╕्рддी рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХी। рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдордж्рд░ाрд╕ рдХी рдХिрд▓ेрдмंрджी рдХрд░рд╡ाрдИ рдФрд░ рдпрд╣ рдХिрд▓ा рдлोрд░्рдЯ рд╕ेंрдЯ рдЬॉрд░्рдЬ рдХे рдиाрдо рд╕े рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╣ुрдЖ। 1761 рдИреж рдоें рдл्рд░ांрд╕ीрд╕िрдпों рдХी рдкрд░ाрдЬрдп рдХे рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рдордж्рд░ाрд╕ рдФрд░ рдЕрдзिрдХ рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рд╣ो рдЧрдпा рддрдеा рд╢ीрдШ्рд░ рд╣ी рдПрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рд╢рд╣рд░ рдмрди рдЧрдпा। рдпूрд░ोрдкीрдп рдХिрд▓ेрдмंрдж рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХे рдЕंрджрд░ рд░рд╣рддे рдеे, рдЬिрд╕े ‘рд╡्рд╣ाрдЗрдЯ рдЯाрдЙрди’ рдХрд╣ा рдЬाрддा рдеा। рдлोрд░्рдЯ рд╕ेंрдЯ рдЬॉрд░्рдЬ ‘рд╡्рд╣ाрдЗрдЯ рдЯाрдЙрди’ рдХा рдХेंрдж्рд░рдХ рдеा। рднाрд░рддीрдп рдм्рд▓ैрдХ рдЯाрдЙрди, рдЬिрд╕े рдХिрд▓ेрдмंрдж рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХे рдмाрд╣рд░ рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рдеा, рдоें рд░рд╣рддे рдеे। рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ै рдХि рдордж्рд░ाрд╕ рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдЕрдиेрдХ рдЧ्рд░ाрдоों рдХो рдоिрд▓ाрдХрд░ рдХिрдпा рдЧрдпा рдеा। рдЕрддः рдЗрд╕рдоें рд╢рд╣рд░ी рдФрд░ рдЧ्рд░ाрдоीрдг рддрдд्рд╡ों рдХा рдЕрдж्рднुрдд рд╕рдорди्рд╡рдп рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддा рдеा। рдордж्рд░ाрд╕ рдоें рднिрди्рди-рднिрди्рди рд╕рдоुрджाрдпों рдХे рд▓िрдП рд░ोрдЬрдЧाрд░ рдХे рдЕрдиेрдХ рдЕрд╡рд╕рд░ рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдеे।

рдЕрддः рд╡िрд╡िрдз рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдЖрд░्рдеिрдХ рдХाрд░्рдп рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдЕрдиेрдХ рд╕рдоुрджाрдп рдпрд╣ाँ рдЖрдП рдФрд░ рдпрд╣ीं рдмрд╕ рдЧрдП। рджुрдмाрд╢, рддेрд▓ुрдЧू рдХोрдоाрдЯी рдФрд░ рд╡ेрд▓्рд▓ाрд▓ाрд░ рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╕рдоुрджाрдп рдеे। рджुрдмाрд╢ рд╕्рдеाрдиीрдп рднाрд╖ा рдФрд░ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ़ी рджोрдиों рдХो рдмोрд▓рдиे рдоें рдХुрд╢рд▓ рдеे। рдЕрддः рд╡े рднाрд░рддीрдпों рдПрд╡ं рдЧोрд░ों рдХे рдмीрдЪ рдордз्рдпрд╕्рде рдХा рдХाрдо рдХрд░рддे рдеे। рд╡ेрд▓्рд▓ाрд▓ाрд░ рдирд╡ीрди рдЕрд╡рд╕рд░ों рдХा рд▓ाрдн рдЙрдаाрдиे рд╡ाрд▓ी рдПрдХ рд╕्рдеाрдиीрдп рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдЬाрддि рдеी рдФрд░ рддेрд▓ुрдЧू рдХोрдоाрдЯी рдЕрдиाрдЬ рд╡्рдпाрдкाрд░ рдоें рд▓рдЧा рдПрдХ рдк्рд░рднाрд╡рд╢ाрд▓ी рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рд╕рдоुрджाрдп рдеा। 18рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рд╕े рдЧुрдЬрд░ाрддी рдмैंрдХрд░ рднी рдпрд╣ाँ рдмрд╕ рдЧрдП рдеे। рдкेрд░िрдпाрд░ рдПрд╡ं рд╡рди्рдиिрдпाрд░ рдЧрд░ीрдм рд╢्рд░рдоिрдХ рд╡рд░्рдЧ рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЖрддे рдеे। рд╕рдоीрдк рд╣ी рд╕्рдеिрдд рдЯ्рд░िрдк्рд▓ीрдХेрди рдоुрд╕्рд▓िрдо рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХा рдХेंрдж्рд░ рдеा। рдЕрд░्рдХाрдЯ рдХे рдирд╡ाрдм рднी рдпрд╣ाँ рд░рд╣рддे рдеे। рдоाрдЗрд▓ाрдкुрд░ рддрдеा рдЯ्рд░िрдк्рд▓ीрдХेрди рдЬाрдиे-рдоाрдиे рд╣िंрджू рдзाрд░्рдоिрдХ рдХेंрдж्рд░ рдеे। рдЕрдиेрдХ рдм्рд░ाрд╣्рдордг рдЕрдкрдиी рдЖрдЬीрд╡िрдХा рдпрд╣ीं рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рддे рдеे। рд╕ाрдирдеोрдо рддрдеा рд╡рд╣ाँ рдХा рдмрдб़ा рдЧिрд░рдЬाрдШрд░ рд░ोрдорди рдХैрдеोрд▓िрдХ рд▓ोрдЧों рдХा рдХेंрдж्рд░ рдеा।

рдпे рд╕рднी рдмрд╕्рддिрдпाँ рдордж्рд░ाрд╕ рд╢рд╣рд░ рдХा рднाрдЧ рдмрди рдЧрдИ рдеीं। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░, рдЕрдиेрдХ рдЧ्рд░ाрдоों рдХो рдоिрд▓ा рд▓िрдП рдЬाрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдордж्рд░ाрд╕ рджूрд░-рджूрд░ рддрдХ рдлैрд▓ी рд╢рд╣рд░ рдмрди рдЧрдпा। рднाрд░рдд рдоें рдм्рд░िрдЯिрд╢ рд╕рдд्рддा рдордЬрдмूрдд рд╣ो рдЬाрдиे рдкрд░ рдпूрд░ोрдкीрдп рдХिрд▓ेрдмंрдж рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╕े рдмाрд╣рд░, рдоाрдЙंрдЯ рд░ोрдб рдФрд░ рдкूрдиाрдоाрд▓ी рд░ोрдб рдкрд░ рдЕрдкрдиे-рдЕрдкрдиे рд░рд╣рдиे рдХे рд▓िрдП рдЧाрд░्рдбрди рд╣ाрдЙрд╕ेрд╕ рдЕрд░्рдеाрдд् рдмрдЧीрдЪों рд╡ाрд▓े рдордХाрдиों рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рд╡ाрдиे рд▓рдЧे। рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдХी рдЬीрд╡рди-рд╢ैрд▓ी рдХा рдЕрдиुрдХрд░рдг рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд╕рдо्рдкрди्рди рднाрд░рддीрдп рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдиिрд╡ाрд╕ рд╕्рдеाрди рдмрдирд╡ाрдиे рд▓рдЧे। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░, рдордж्рд░ाрд╕ рдХे рдЖрд╕-рдкाрд╕ рд╕्рдеिрдд рдЧ्рд░ाрдоों рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдирдП рдЙрдкрд╢рд╣рд░ी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ोрдиे рд▓рдЧे। рдЧрд░ीрдм рд▓ोрдЧ рдЕрдкрдиे рдХाрдо рдХे рд╕्рдеाрди рдХे рдиिрдХрдЯ рд╕्рдеिрдд рдЧ्рд░ाрдоों рдоें рд░рд╣рдиे рд▓рдЧे। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░, рдордж्рд░ाрд╕ рдХे рдХ्рд░рдоिрдХ рд╢рд╣рд░ीрдХрд░рдг рдХे рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рдЗрди рдЧ्рд░ाрдоों рдХे рдордз्рдп рд╕्рдеिрдд рд╢рд╣рд░ рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЖ рдЧрдП। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдордж्рд░ाрд╕ рдХा рд╕्рд╡рд░ूрдк рдПрдХ рдЕрд░्рдз рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╢рд╣рд░ рдЬैрд╕ा рд╣ो рдЧрдпा।

рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдкрд░ рдПрдХ рд▓рдШु рдиिрдмंрдз рд▓िрдЦिрдП (рд▓рдЧрднрдЧ 250 рд╕े 300 рд╢рдм्рджों рдоें)

рдк्рд░рд╢्рди 6.
рдЕрдаाрд░рд╣рд╡ीं рд╕рджी рдоें рд╢рд╣рд░ी рдХेंрдж्рд░ों рдХा рд░ूрдкांрддрд░рдг рдХिрд╕ рддрд░рд╣ рд╣ुрдЖ?
рдЙрдд्рддрд░: 
рдЕрдаाрд░рд╣рд╡ीं рд╕рджी рдоें рд╢рд╣рд░ी рдХेрди्рдж्рд░ों рдХा рд░ूрдкांрддрд░рдг рдмрдб़ी рддेрдЬी рдХे рд╕ाрде рд╣ुрдЖ। рдпूрд░ोрдкीрдп рдоूрд▓рдд: рдЕрдкрдиे-рдЕрдкрдиे рджेрд╢ों рдХे рд╢рд╣рд░ों рд╕े рдЖрдП рдеे। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рд╕рд░рдХाрд░ рдХे рдХाрд▓ рдоें рд╢рд╣рд░ों рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдХिрдпा। рдкुрд░्рддрдЧाрд▓िрдпों рдиे 1510 рдоें рдкрдгрдЬी, рдбрдЪों рдиे 1605 рдоें рдордЫрд▓ीрдкрдЯрдирдо, рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдиे 1639 рдоें рдордж्рд░ाрд╕ (рдЪेрди्рдирдИ), 1661 рдоें рдоुрдо्рдмрдИ рдФрд░ 1690 рдоें рдХрд▓рдХрдд्рддा (рдХोрд▓рдХाрддा) рдмрд╕ाрдП, рддो рдл्рд░ांрд╕ीрд╕िрдпों рдиे 1673 рдоें рдкांрдбिрдЪेрд░ी рдиाрдордХ рд╢рд╣рд░ рдмрд╕ाрдпा। рдЗрдирдоें рд╕े рдЕрдиेрдХ рд╢рд╣рд░ рд╕рдоुрдж्рд░ рдХे рдХिрдиाрд░े рдеे। рд╡्рдпाрдкाрд░िрдХ рдЧрддिрд╡िрдзिрдпों рдХे рдХेंрдж्рд░ рд╣ोрдиे рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рдХाрд░्рдпрдХрд▓ाрдкों рдХे рднी рдХेрди्рдж्рд░ рдеे। рдЕрдиेрдХ рд╡्рдпाрдкाрд░िрдХ рдЧрддिрд╡िрдзिрдпों рдХे рд╕ाрде рдЗрди рд╢рд╣рд░ों рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╣ुрдЖ। рдЖрд╕рдкाрд╕ рдХे рдЧाँрд╡ों рдоें рдЕрдиेрдХ рд╕рд╕्рддे рдордЬрджूрд░, рдХाрд░ीрдЧрд░, рдЫोрдЯे-рдмрдб़े рд╡्рдпाрдкाрд░ी, рд╕ौрджाрдЧрд░, рдХाрдордЧाрд░, рдмुрдирдХрд░, рд░ंрдЧрд░ेрдЬ, рдзाрддु-рдХрд░्рдо рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рд▓ोрдЧ рд░рд╣рдиे рд▓рдЧे। рдЗрди рд╢рд╣рд░ों рдоें рдИрд╕ाрдИ рдоिрд╢рдирд░िрдпाँ рдХाрдлी рд╕рдХ्рд░िрдп рдеीं। рдЕрдиेрдХ рд╕्рдеाрдиों рдкрд░ рдкрд╢्рдЪिрдоी рд╢ैрд▓ी рдХी рдЗрдоाрд░рддें, рдЪрд░्рдЪ рдФрд░ рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдХी рдЗрдоाрд░рддें рдмрдиाрдИ рдЧрдИं। рд╕्рдеाрдкрдд्рдп рдоें рдкрдд्рдерд░ों рдХे рд╕ाрде рдИंрдЯ, рд▓рдХрдб़ी, рдк्рд▓ाрд╕्рдЯрд░ рдЖрджि рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рдЧрдпा।

рдЫोрдЯे рдЧाँрд╡ рдХрд╕्рдмे рдФрд░ рдХрд╕्рдмे рдЫोрдЯे-рдмрдб़े рд╢рд╣рд░ рдмрди рдЧрдП। рдЖрд╕-рдкाрд╕ рдХे рдХिрд╕ाрди рддीрд░्рде рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд╢рд╣рд░ों рдоें рдЖрддे рдеे। рдЕрдХाрд▓ рдХे рджिрдиों рдоें рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд▓ोрдЧ рдХрд╕्рдмों рдФрд░ рд╢рд╣рд░ों рдоें рдЗрдХрдЯ्рдаे рд╣ो рдЬाрддे рдеे, рд▓ेрдХिрди рдЬрдм рдХрд╕्рдмों рдкрд░ рд╣рдорд▓े рд╣ोрддे рдеे рддो рдХрд╕्рдмों рдХे рд▓ोрдЧ рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рд╢рд░рдг рд▓ेрдиे рдХे рд▓िрдП рдЪрд▓े рдЬाрддे рдеे। рд╡्рдпाрдкाрд░ी рдФрд░ рдлेрд░ी рд╡ाрд▓े рд▓ोрдЧ рдХрд╕्рдмों рд╕े рдЧाँрд╡ рдоें рдЬाрдХрд░ рдХृрд╖ि рдЙрдд्рдкाрдж рдФрд░ рдХुрдЫ рдХुрдЯीрд░ рд╡ рдЫोрдЯे рдкैрдоाрдиे рдХे рдЙрдж्рдпोрдЧ-рдзंрдзों рдоें рддैрдпाрд░ рдоाрд▓ рдмिрдХ्рд░ी рдХे рд▓िрдП рд╢рд╣рд░ों рдФрд░ рдХрд╕्рдмों рдоें рд▓ाрддे рдеे। рдЗрд╕рд╕े рдмाрдЬ़ाрд░ рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╣ुрдЖ। рднोрдЬрди рдФрд░ рдкрд╣рдиाрд╡े рдХी рдирдпी рд╢ैрд▓िрдпाँ рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ुрдИं। рдЕрдиेрдХ рд╢рд╣рд░ों рдХी рдЪाрд░рджीрд╡ाрд░िрдпों рдХो 1857 рдХे рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдХे рдмाрдж рддोрдб़ рджिрдпा рдЧрдпा; рдЬैрд╕े-рджिрд▓्рд▓ी рдХा рд╢ाрд╣рдЬрд╣ाँрдиाрдмाрдж। рджрдХ्рд╖िрдг рднाрд░рдд рдоें рдорджुрд░рдИ, рдХाँрдЪीрдкुрд░рдо् рдоुрдЦ्рдп рдзाрд░्рдоिрдХ рдХेрди्рдж्рд░ рдеे। рдзीрд░े-рдзीрд░े рд╡рд╣ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╡्рдпाрдкाрд░िрдХ рдХेрди्рдж्рд░ рднी рдмрди рдЧрдП। 18рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдоें рд╢рд╣рд░ी рдЬीрд╡рди рдоें рдЕрдиेрдХ рдмрджрд▓ाрд╡ рдЖрдП।

  1. рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рддрдеा рд╡्рдпाрдкाрд░िрдХ рдкुрдирд░्рдЧрдарди рдХे рд╕ाрде рдкुрд░ाрдиे рдирдЧрд░; рдЬैрд╕े-рдЖрдЧрд░ा, рд▓ाрд╣ौрд░, рджिрд▓्рд▓ी рдкрддрдиोрди्рдоुрдЦ рд╣ुрдП рддो рдирдП рд╢рд╣рд░ рдордж्рд░ाрд╕ (рдЪेрди्рдирдИ), рдоुрдо्рдмрдИ, рдХрд▓рдХрдд्рддा (рдХोрд▓рдХाрддा) рд╢िрдХ्рд╖ा, рд╡्рдпाрдкाрд░, рдк्рд░рд╢ाрд╕рди, рд╡ाрдгिрдЬ्рдп рдЖрджि рдХे рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдХेрди्рдж्рд░ рдмрди рдЧрдП। рд╡िрднिрди्рди рд╕рдоुрджाрдпों, рдЬाрддिрдпों, рд╡рд░्рдЧों, рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдпों рдХे рд▓ोрдЧ рдпрд╣ाँ рд░рд╣рдиे рд▓рдЧे।
  2. рдирдпी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рддाрдХрддों рдХे рд╡िрдХाрд╕ рд╕े рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рд░ाрдЬрдзाрдиी; рдЬैрд╕े-рдЕрд╡рдз рдХी рд░ाрдЬрдзाрдиी рд▓рдЦрдирдК, рджрдХ्рд╖िрдг рдХे рдЕрдиेрдХ рд░ाрдЬ्рдпों рдХी рд░ाрдЬрдзाрдиिрдпाँ; рдЬैрд╕े-рддंрдЬौрд░, рдкूрдиा, рд╢्рд░ीрд░ंрдЧрдкрдЯ्рдЯрдирдо, рдиाрдЧрдкुрд░, рдмрдб़ौрджा рдХे рдмрдв़рддे рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рджिрдЦाрдИ рджिрдП।
  3. рд╡्рдпाрдкाрд░ी, рдк्рд░рд╢ाрд╕рдХ, рд╢िрд▓्рдкрдХाрд░ рддрдеा рдЕрди्рдп рд▓ोрдЧ рдкुрд░ाрдиे рдоुрдЧрд▓ рдХेंрдж्рд░ों рд╕े рдирдпी рд░ाрдЬрдзाрдиिрдпों рдХी рдУрд░ рдХाрдо рддрдеा рд░ोрдЬрдЧाрд░ рдХी рддрд▓ाрд╢ | рдоें рдЖрдиे рд▓рдЧे।
  4. рдирдП рд░ाрдЬ्рдпों рдФрд░ рдЙрджिрдд рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ी рдирдпी рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд╢рдХ्рддिрдпों рдоें рдк्рд░ाрдпः рдиिрд░ंрддрд░ рд▓рдб़ाрдЗрдпाँ рд╣ोрддी рд░рд╣рддी рдеीं। рдЗрд╕рдХा рдкрд░िрдгाрдо рдпрд╣ рд╣ुрдЖ। рдХि рднाрдб़े рдХे рд╕िрдкाрд╣िрдпों рдХो рднी рддैрдпाрд░ рд░ोрдЬрдЧाрд░ рдоिрд▓ рдЬाрддा рдеा।
  5. рдХुрдЫ рд╕्рдеाрдиीрдп рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рд▓ोрдЧों рддрдеा рдЙрдд्рддрд░ рднाрд░рдд рдоें рдоुрдЧрд▓ рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рдЕрдзिрдХाрд░िрдпों рдиे рднी рдЗрд╕ рдоौрдХे рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░рдХे ‘рдкुрд░рдо्’ рдФрд░ ‘рдЧंрдЬ’ рдЬैрд╕ी рд╢рд╣рд░ी рдмрд╕्рддिрдпों рдоें рдЕрдкрдиा рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХिрдпा।
  6. рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рд╡िрдХेрди्рдж्рд░ीрдпрдХрд░рдг рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рд╕рд░्рд╡рдд्рд░ рдПрдХ рдЬैрд╕ा рдирд╣ीं рдеा। рдХрдИ рд╕्рдеाрдиों рдкрд░ рдирдП рд╕िрд░े рд╕े рдЖрд░्рдеिрдХ рдЧрддिрд╡िрдзिрдпाँ рдмрдв़ीं, рдХुрдЫ рдЕрди्рдп рд╕्рдеाрдиों рдкрд░ рд▓ूрдЯрдкाрдЯ рддрдеा рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдЕрдиिрд╢्рдЪिрддрддा, рдЖрд░्рдеिрдХ рдкрддрди рдоें рдмрджрд▓ рдЧрдИ।

рдЬो рд╢рд╣рд░ рд╡्рдпाрдкाрд░ рддंрдд्рд░ों рд╕े рдЬुрдб़े рд╣ुрдП рдеे, рдЙрд╕рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рджिрдЦाрдИ рджेрдиे рд▓рдЧे। рдпूрд░ोрдкीрдп рдХрдо्рдкрдиिрдпों рдиे рдЕрдиेрдХ рд╕्рдеाрдиों рдкрд░ рдЕрдиेрдХ рдЖрд░्рдеिрдХ рдЖрдзाрд░ рдпा рдлैрдХ्рдЯ्рд░िрдпाँ рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░ рд▓ीं। 18рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдХे рдЕंрдд рддрдХ рдПрдХрд▓ рдЖрдзाрд░िрдд рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХा рд╕्рдеाрди, рд╢рдХ्рддिрд╢ाрд▓ी рдпूрд░ोрдкीрдп рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдпों рдиे рд▓े рд▓िрдпा। рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╡्рдпाрдкाрд░, рд╡ाрдгिрдЬ्рдпрд╡ाрдж рдФрд░ рдкूँрдЬीрд╡ाрдж рд╢рдХ्рддिрдпाँ рдЕрдм рд╕рдоाрдЬ рдХे рд╕्рд╡рд░ूрдк рдХो рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдХрд░рдиे рд▓рдЧी рдеीं। рдордз्рдп рдЕрдаाрд░рд╣рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рд╕े рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХा рдирдпा рдЪрд░рдг рд╢ुрд░ू рд╣ुрдЖ। рдЕрдм рд╡्рдпाрдкाрд░िрдХ рдЧрддिрд╡िрдзिрдпाँ рдЕрди्рдп рд╕्рдеाрдиों рдкрд░ рдХेрди्рдж्рд░िрдд рд╣ोрдиे рд▓рдЧीं।

рдоुрдЧрд▓ рдХाрд▓ рдоें рдЬो рддीрди рд╢рд╣рд░ рдмрд╣ुрдд рдк्рд░рдЧрддि рдкрд░ рдеे-рд╕ूрд░рдд, рдордЫрд▓ीрдкрдЯ्рдирдо рдФрд░ рдвाрдХा, рдЙрдирдХा рдиिрд░ंрддрд░ рдкрддрди рд╣ोрддा рдЪрд▓ा рдЧрдпा। рдирдП рд╢рд╣рд░ों рдоें рдирдпी-рдирдпी рд╕ंрд╕्рдеाрдПँ рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ुрдИं рдФрд░ рд╢рд╣рд░ी рд╕्рдеाрдиों рдХो рдирдП рдвंрдЧ рд╕े рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеिрдд рдХिрдпा рдЧрдпा। рдЕрдиेрдХ рдЬрдЧрд╣ों рдкрд░ (рдкрд╢्рдЪिрдоी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХेрди्рдж्рд░, рдЕрд╕्рдкрддाрд▓, рд░ेрд▓рд╡े рджрдл्рддрд░, рд╡्рдпाрдкाрд░िрдХ рдЧोрджाрдо, рд╕рд░рдХाрд░ी рдХाрд░्рдпाрд▓рдп рдЖрджि) рдирдП-рдирдП рд░ोрдЬрдЧाрд░ рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ुрдП। рджूрд░-рджूрд░ рдХे рдк्рд░рджेрд╢ों рдФрд░ рдЧाँрд╡ों рд╕े рдкुрд░ुрд╖, рдорд╣िрд▓ाрдПँ рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рд╢рд╣рд░ों рдХी рдУрд░ рдЙрдордб़рдиे рд▓рдЧे। рджेрдЦрддे-рд╣ी-рджेрдЦрддे 1800 рддрдХ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рд╢рд╣рд░ рджेрд╢ рдХे рд╕рдмрд╕े рдмрдб़े рд╢рд╣рд░ рдмрди рдЧрдП।

рдк्рд░рд╢्рди 7.
рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рд╢рд╣рд░ рдоें рд╕ाрдордиे рдЖрдиे рд╡ाрд▓े рдирдП рддрд░рд╣ рдХे рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рд╕्рдеाрди рдХौрди рд╕े рдеे? рдЙрдирдХे рдХ्рдпा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдеे?
рдЙрдд्рддрд░: 
рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рд╢рд╣рд░ рдоें рд╕ाрдордиे рдЖрдиे рд╡ाрд▓े рдирдП рддрд░рд╣ рдХे рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рд╕्рдеाрди рдФрд░ рдЙрдирдХे рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдеे

  1. рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рд╢рд╣рд░ рдЕрд░्рдеाрдд् рдоुрдо्рдмрдИ, рдордж्рд░ाрд╕ рдФрд░ рдХрд▓рдХрдд्рддा рдоें рдлैрдХ्рдЯ्рд░िрдпाँ рдпा рд╡्рдпाрдкाрд░िрдХ рдХेंрдж्рд░ рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдП рдЧрдП рдЬрд╣ाँ рдкрд░ рд╡्рдпाрдкाрд░िрдХ рдЧрддिрд╡िрдзिрдпाँ, рд╕ाрдоाрди рдХा рд▓ेрди-рджेрди рдФрд░ рдЧोрджाрдоों рдоें рдЙрди्рд╣ें рд░рдЦा рдЬाрддा рдеा। рдЗрди рдлैрдХ्рдЯ्рд░िрдпों рдоें рдХंрдкрдиी рдХे рдХрд░्рдордЪाрд░ी рдФрд░ рдЕрдзिрдХाрд░ी рднी рд░рд╣рддे рдеे।
  2. рдЗрди рд╢рд╣рд░ों рдХो рдмрди्рджрд░рдЧाрд╣ों рдХे рд░ूрдк рдоें рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓ рдХिрдпा рдЧрдпा। рдпрд╣ाँ рдЬрд╣ाрдЬों рдХो рд▓ाрджрдиे рдФрд░ рдЙрдирд╕े рдЙрддाрд░рдиे рдХा рдХाрдо рд╣ोрддा рдеा।
  3. рд╢рд╣рд░ों рдХे рдирдХ्рд╢े рдмрдирд╡ाрдП рдЧрдП, рдЖँрдХрдб़े рдЗрдХрдЯ्рдаे рдХिрдП рдЧрдП, рд╕рд░рдХाрд░ी рд░िрдкोрд░्рдЯ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХी рдЧрдИ। рдпे рд╕рднी рджрд╕्рддाрд╡ेрдЬ рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рджрдл्рддрд░ों рдоें рд╣ोрддे рдеे। рд╢рд╣рд░ों рдХे рд░рдЦ-рд░рдЦाрд╡ рдХे рд▓िрдП рдирдЧрд░рдкाрд▓िрдХाрдПँ рдмрдиाрдИ рдЧрдИं рдЬो рд╢рд╣рд░ों рдоें рдЬрд▓ाрдкूрд░्рддि, рд╕рдб़рдХ рдиिрд░्рдоाрдг, рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдЬैрд╕ी рд╕ेрд╡ाрдПँ рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдХрд░рд╡ाрддी рдеीं рддрдеा рд▓ोрдЧों рдХी рдоृрдд्рдпु рдФрд░ рдЬрди्рдо рдХे рд░िрдХॉрд░्рдб рднी рд░рдЦрддी рдеीं।।
  4. 1853 рдХे рдмाрдж рд╕े рдЗрди рд╢рд╣рд░ों рдоें рд░ेрд▓рд╡े рд╕्рдЯेрд╢рди, рд░ेрд▓рд╡े рд╡рд░्рдХрд╢ाрдк рдФрд░ рд░ेрд▓рд╡े рдХॉрд▓ोрдиिрдпाँ рдФрд░ рд░ेрд▓рд╡े рд▓ाрдЗрди рдХे рдиेрдЯрд╡рд░्рдХ рдмिрдЫाрдП рдЧрдП।
    рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдирдП рд╢рд╣рд░ рдмंрджрд░рдЧाрд╣ों, рдХिрд▓ों, рд╕ेрд╡ा рдХेрди्рдж्рд░ों рдФрд░ рд░ेрд▓рд╡े рд╕्рдЯेрд╢рдиों рдЬैрд╕े рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рд╕्рдеाрдиों рд╕े рднрд░ рдЧрдП।
  5. 19рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдХे рдордз्рдп рдоें рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рд╢рд╣рд░ों рдХो рджो рд╣िрд╕्рд╕ों рдоें рдмाँрдЯ рджिрдпा рдЧрдпा рдЬिрди्рд╣ें рдХ्рд░рдорд╢ः рд╕िрд╡िрд▓ рд▓ाрдЗрди рдпा рд╢्рд╡ेрдд рд▓ोрдЧों рдХा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдФрд░ рджेрд╕िрдпों рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдпा рдЕрд╢्рд╡ेрдд рдЯाрдЙрди рдХрд╣ा рдЧрдпा। рдЗрдирдоें рдХ्рд░рдорд╢ः рд╢्рд╡ेрдд рд░ंрдЧ рдХे рдпूрд░ोрдкीрдп рдФрд░ рджूрд╕рд░े рднाрдЧ рдоें рдЕрд╢्рд╡ेрдд рд░ंрдЧ рдХे рджेрд╕ी рдпा рднाрд░рддीрдп рд▓ोрдЧ рд░рд╣рддे рдеे।
  6. рднूрдоिрдЧрдд рдкाрдЗрдк рдж्рд╡ाрд░ा рдЬрд▓ाрдкूрд░्рддि рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХрд░рдиे рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдкрдХ्рдХी рдиाрд▓िрдпाँ рднी рдиिрд░्рдоिрдд рдХी рдЧрдИं। рдЗрд╕рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╕рдлाрдИ рдХो । рд╕ुрдиिрд╢्рдЪрдд рдХрд░рдиा рдеा।
  7. рдХुрдЫ рд╢рд╣рд░ों рдХो рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рд╣िрд▓ рд╕्рдЯेрд╢рдиों рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡िрдХрд╕िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा; рдЬैрд╕े—рд╢िрдорд▓ा, рджाрд░्рдЬिрд▓िंрдЧ, рдоाрдЙрдЯ рдЖрдмू, рдордиाрд▓ी। рдЗрдирдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдЧрд░्рдоी рдХे рджिрдиों рдоें рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рдЧрддिрд╡िрдзिрдпों рдХो рдЪрд▓ाрдиा рдФрд░ рдЙрдЪ्рдЪ рдЕрдзिрдХाрд░िрдпों рдХो рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдпрд╡рд░्рдзрдХ рдЬрд▓рд╡ाрдпु рдФрд░ рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рд╡ाрд▓ा рдЖрд╡ाрд╕ рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиा рдеा।
  8. рдирдП рд╢рд╣рд░ों рдоें рдШोрдб़ाрдЧाрдб़ी, рдЯ्рд░ाрдо, рдмрд╕ें, рдЯाрдЙрди рд╣ाрд▓, рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рдкाрд░्рдХ, рд╕िрдиेрдоा рд╣ाрд▓, рд░ंрдЧрд╢ाрд▓ाрдПँ, рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЖрдиे рд╡ाрд▓े рд╡िрднिрди्рди рд╕ेрд╡рдХ, рдХрд░्рдордЪाрд░ी, рд╢िрдХ्рд╖рдХ, рдПрдХाрдЙंрдЯेंрдЯ рдФрд░ рд╢िрдХ्рд╖ा рд╕े рдЬुрдб़ी рд╕ंрд╕्рдеाрдПँ; рдЬैрд╕े-рд╕्рдХूрд▓, рдХॉрд▓ेрдЬ, рд▓ाрдЗрдм्рд░ेрд░ी рдЖрджि рдЙрдкрд▓рдм्рдз | рдеे। рдХुрдЫ рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рдХेрди्рдж्рд░ рдпा рд╕ाрдоुрджाрдпिрдХ рднрд╡рди рднी рдеे рдпрд╣ाँ рд╕рдоाрдЪाрд░-рдкрдд्рд░, рдкрдд्рд░िрдХाрдПँ рдЖрджि рд▓ोрдЧों рдХो рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ो рд╕рдХрддी рдеीं।

рдк्рд░рд╢्рди 8.
рдЙрди्рдиीрд╕рд╡ीं рд╕рджी рдоें рдирдЧрд░-рдиिрдпोрдЬрди рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ी рдЪिंрддाрдПँ рдХौрди-рд╕ी рдеीं?
рдЙрдд्рддрд░: 
19рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдоें рдирдЧрд░-рдиिрдпोрдЬрди рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ी рдЪिंрддाрдПँ рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдеीं

1. рдирдЧрд░ рдХो рд╕рдоुрдж्рд░ рдХे рдиिрдХрдЯ рдмрд╕ाрдиा 19рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдХे рдирдЧрд░-рдиिрдпोрдЬрди рдХी рдПрдХ рдк्рд░рдоुрдЦ рдЪिंрддा рдеी। рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рд╕рд░рдХाрд░ рдирдЧрд░ों рдХो рд╕рдоुрдж्рд░ рдХे рдиिрдХрдЯ рд╡िрдХрд╕िрдд рдХрд░рдиा рдЪाрд╣рддी рдеी рддाрдХि рдпूрд░ोрдкीрдпों рдХे рд╡्рдпाрдкाрд░िрдХ рдЙрдж्рджेрд╢्рдпों рдХी рдкूрд░्рддि рднрд▓ी-рднाँрддि рдХी рдЬा рд╕рдХे। рднाрд░рдд рдХा рдоाрд▓ рд╕рд░рд▓рддाрдкूрд░्рд╡рдХ рдпूрд░ोрдк рдоें рднेрдЬा рдЬा рд╕рдХे рдФрд░ рдпूрд░ोрдкीрдп рдоाрд▓ рдмिрдиा рдХिрд╕ी рдХрдаिрдиाрдИ рдХे рднाрд░рдд рд▓ाрдпा рдЬा рд╕рдХे।

2. рдирдЧрд░-рдиिрдпोрдЬрди рдХी рджूрд╕рд░ी рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЪिंрддा рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рдеी। рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें 1857 рдИреж рдХे рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдиे рднाрд░рдд рдоें рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рдЕрдзिрдХाрд░िрдпों рдХो рдЗрддрдиा рдЕрдзिрдХ рдЖрддंрдХिрдд рдХрд░ рджिрдпा рдеा рдХि рдЙрди्рд╣ें рд╕рджैрд╡ рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдХी рдЖрд╢ंрдХा рдмрдиी рд░рд╣рддी рдеी। рдЕрддः рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рд╡े “рджेрд╢िрдпों” рдЕрд░्рдеाрдд् рднाрд░рддीрдпों рдХे рдЦрддрд░े рд╕े рджूрд░, рдкृрдердХ् рдПрд╡ं рдкूрд░्рдг рд░ूрдк рд╕े рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рдмрд╕्рддिрдпों рдоें рд░рд╣рдиा рдЪाрд╣рддे рдеे। рдЗрд╕ рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдХी рдкूрд░्рддि рдХे рд▓िрдП рдкुрд░ाрдиे рдХрд╕्рдмों рдХे рдЖрд╕-рдкाрд╕ рд╕्рдеिрдд рдЪрд░ाрдЧाрд╣ों рдПрд╡ं рдЦेрддों рдХो рд╕ाрдл рдХрд░рд╡ा рджिрдпा рдЧрдпा। рд╕िрд╡िрд▓ рд▓ाрдЗंрд╕ рдХे рдиाрдо рд╕े рдирдП рд╢рд╣рд░ी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╡िрдХрд╕िрдд рдХिрдП рдЧрдП рдЬिрдирдоें рдХेрд╡рд▓ рдпूрд░ोрдкीрдп рд╣ी рдиिрд╡ाрд╕ рдХрд░ рд╕рдХрддे рдеे।

3. рд╢рд╣рд░ों рдХे рдирдХ्рд╢े рдЕрдерд╡ा рдоाрдирдЪिрдд्рд░ рддैрдпाрд░ рдХрд░рд╡ाрдиा рдирдЧрд░-рдиिрдпोрдЬрди рдХी рдПрдХ рдЕрди्рдп рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЪिंрддा рдеी। рдХिрд╕ी рднी рд╕्рдеाрди рдХी рдмрдиाрд╡рдЯ рдЕрдерд╡ा рднू-рджृрд╢्рдп рдХो рд╕рдордЭрдиे рдХे рд▓िрдП рдоाрдирдЪिрдд्рд░ों рдХा рд╣ोрдиा рдиिрддांрдд рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдеा। рд╡िрдХाрд╕ рдХी рдпोрдЬрдиा рдХो рддैрдпाрд░ рдХрд░рдиे, рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдпों рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдХрд░рдиे, рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рд╕рдд्рддा рдХो рдордЬрдмूрддी рд╕े рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдиे рддрдеा рд░рдХ्рд╖ा рд╕ंрдмंрдзी рдЙрдж्рджेрд╢्рдпों рдХे рд▓िрдП рдпोрдЬрдиा рддैрдпाрд░ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рднी рдоाрдирдЪिрдд्рд░ों рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдеी।

4. рд░ंрдЧ-рднेрджрднाрд╡ рддрдеा рдЬाрддि-рднेрджрднाрд╡ рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╢рд╣рд░ों рдХा рд╡िрднाрдЬрди рддрдеा рдЙрдирдоें рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рд╕ुрд╡िрдзाрдУं рдХे рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рд╕्рддрд░ рдХो рдмрдиाрдП рд░рдЦрдиा рднी рдирдЧрд░-рдиिрдпोрдЬрди рдХी рдПрдХ рдЪिंрддा рдеी। рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ़ों рдХी рджृрд╖्рдЯि рдоें рднाрд░рддीрдп рдЕрд╕рдн्рдп рдеे। рд╡े рдЙрди्рд╣ें рдЕрдкрдиे рдХ्рд▓рдмों рдФрд░ рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рд╕्рдеाрдиों рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рдиे рдХी рдЕрдиुрдорддि рдирд╣ीं рджेрдиा рдЪाрд╣рддे рдеे।

5. рд╢рд╣рд░ рдХे рднाрд░рддीрдп рдЖрдмाрджी рд╡ाрд▓े рднाрдЧ рдХी рднीрдб़-рднाрдб़, рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╕े рдЕрдзिрдХ рд╣рд░िрдпाрд▓ी, рдЧंрджे рддाрд▓ाрдмों, рдмрджрдмू рдФрд░ рдиाрд▓िрдпों рдХी рдЦрд╕्рддा рд╣ाрд▓рдд рдЖрджि рднी рдирдЧрд░-рдиिрдпोрдЬрди рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ी рдЪिंрддाрдПँ рдеीं। рдпूрд░ोрдкीрдпों рдХा рд╡िрдЪाрд░ рдеा рдХि рджрд▓рджрд▓ी рдЬрдоीрди рдПрд╡ं рдард╣рд░े рд╣ुрдП рдкाрдиी рдХे рддाрд▓ाрдмों рд╕े рд╡िрд╖ैрд▓ी рдЧैрд╕ें рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрддी рдеीं рдЬो рд╡िрднिрди्рди рдмीрдоाрд░िрдпों рдХा рдк्рд░рдоुрдЦ рдХाрд░рдг рдеीं। рдпूрд░ोрдкीрдп рдЙрд╖्рдгрдХрдЯिрдмंрдзीрдп рдЬрд▓рд╡ाрдпु рдХो рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдХे рд▓िрдП рд╣ाрдиिрдХाрд░рдХ рдоाрдирддे рдеे। рдЕрддः рд╢рд╣рд░ рдХो рдЕрдзिрдХ рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдХाрд░рдХ рдмрдиाрдиे рдХा рдПрдХ рдЙрдкाрдп рд╢рд╣рд░ рдоें рдЦुрд▓े рд╕्рдеाрди рдЫोрдб़े рдЬाрдиे рдХे рд░ूрдк рдоें рдвूंрдв рдиिрдХाрд▓ा рдЧрдпा।

6. рдирдЧрд░ों рдХी рд╕ुрд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рд▓िрдП рд╡िрднिрди्рди рдХрдоेрдЯिрдпों рдХा рд╕ंрдЧрдарди рдХрд░рдиा, рд╢рд╣рд░ рдХो рд╕ाрдл-рд╕ुрдерд░ा рдмрдиाрдиे рдХे рд▓िрдП рдмाрдЬाрд░ों, рдШाрдЯों, рдХрдм्рд░िрд╕्рддाрдиों рдФрд░ рдЪрд░्рдо-рд╢ोрдзрди рдЗрдХाрдЗрдпों рдХो рд╕ाрдл рдХрд░рдиा рдЖрджि рдирдЧрд░-рдиिрдпोрдЬрди рдХी рдЕрди्рдп рдЪिंрддाрдПँ рдеीं। рдЗрд╕ рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдХी рдкूрд░्рддि рдХे рд▓िрдП рд╢рд╣рд░ों рдХी рд╕рдлाрдИ рдПрд╡ं рдирдЧрд░-рдиिрдпोрдЬрди рдХी рд╕рднी рдкрд░िрдпोрдЬрдиाрдУं рдоें ‘рдЬрди-рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдХे рд▓िрдП рд╡िрдЪाрд░ рдкрд░ рдмाрд░-рдмाрд░ рдмрд▓ рджिрдпा рдЬाрдиे рд▓рдЧा।

7. рд╢рд╣рд░ों рдХे рд░рдЦ-рд░рдЦाрд╡ рдХे рд▓िрдП рдкрд░्рдпाрдк्рдд рдзрди рдХो рдЬुрдЯाрдиा рдирдЧрд░-рдиिрдпोрдЬрди рдХी рдПрдХ рдЕрди्рдп рдЪिंрддा рдеी। рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рдХрд▓рдХрдд्рддा рдЬैрд╕े рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдирдЧрд░ рдХे рд░рдЦ-рд░рдЦाрд╡ рдХे рд▓िрдП 1817 рдИреж рдоें рд▓ॉрдЯрд░ी рдХрдоेрдЯी рдХा рдЧрдарди рдХिрдпा рдЧрдпा। рдпрд╣ рдХрдоेрдЯी рдирдЧрд░ рд╕ुрдзाрд░ рдХे рд▓िрдП рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдкैрд╕े рдХा рдк्рд░рдмंрдз рдЬрдирддा рдоें рд▓ॉрдЯрд░ी рдмेрдЪрдХрд░ рдХрд░рддी рдеी, рдЗрд╕рд▓िрдП рд▓ॉрдЯрд░ी рдХрдоेрдЯी рдХे рдиाрдо рд╕े рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдеी। рд╢рд╣рд░ों рдоें рдпाрддाрдпाрдд рдХे рдЕрдЪ्рдЫे рд╕ाрдзрдиों рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХрд░рдиा, рд╢िрдХ्рд╖ा рд╕ंрд╕्рдеाрдиों рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХрд░рдиा рдЖрджि рдирдЧрд░-рдиिрдпोрдЬрди рдХी рдЕрди्рдп рдЪिंрддाрдПँ рдеीं।

рдк्рд░рд╢्рди 9.
рдирдП рд╢рд╣рд░ों рдоें рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ंрдмंрдз рдХिрд╕ рд╣рдж рддрдХ рдмрджрд▓ рдЧрдП? ।
рдЙрдд्рддрд░: 
рдирдП рд╢рд╣рд░ों рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдиे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ंрдмंрдзों рдХो рдЕрдиेрдХ рд░ूрдкों рдоें рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХिрдпा। рдирдП рд╢рд╣рд░ों рдХा рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдЕрдиेрдХ рд░ूрдкों рдоें рдкुрд░ाрдиे рд╢рд╣рд░ों рдХे рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рд╕े рднिрди्рди рдеा। рдкुрд░ाрдиे рд╢рд╣рд░ों рдоें рд╡िрдж्рдпрдоाрди рд╕ाрдоंрдЬрд╕्рдп рдПрд╡ं рдЬाрди-рдкрд╣рдЪाрди рдХा рдирдП рд╢рд╣рд░ों рдоें рдЕрднाрд╡ рдеा। рдЗрди рд╢рд╣рд░ों рдоें рд▓ोрдЧ рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рд╡्рдпрд╕्рдд рд░рд╣рддे рдеे рдФрд░ рдпрд╣ाँ рдЬीрд╡рди рд╕рджैрд╡ рджौрдб़рддा-рднाрдЧрддा-рд╕ा рдк्рд░рддीрдд рд╣ोрддा рдеा। рдЗрди рд╢рд╣рд░ों рдоें рдпрджि рдПрдХ рдУрд░ рдЕрдд्рдпрдзि рдХ рд╕ंрдкрди्рдирддा рдеी рддो рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рджрд░िрдж्рд░рддा। рдпрд╣ाँ рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рдзрдиी рд╡्рдпрдХ्рддि рднी рд░рд╣рддे рдеे рдФрд░ рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рджрд░िрдж्рд░ рд╡्рдпрдХ्рддि рднी। рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рд▓ोрдЧों рдХा рдкрд░рд╕्рдкрд░ рдоिрд▓рдиा-рдЬुрд▓рдиा рд╕ीрдоिрдд рд╣ो рдЧрдпा। рдХिрди्рддु рдирдП рд╢рд╣рд░ों рдоें рдЯाрдЙрди рд╣ॉрд▓, рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рдкाрд░्рдХो рдФрд░ рдмीрд╕рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдоें рд╕िрдиेрдоा рд╣ॉрд▓ों рдЬैрд╕े рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рд╕्рдеाрдиों рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рд╕े рд╢рд╣рд░ों рдоें рднी рд▓ोрдЧों рдХो рдкрд░рд╕्рдкрд░ рдоिрд▓рдиे-рдЬुрд▓рдиे рдХे рдЕрд╡рд╕рд░ рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ोрдиे рд▓рдЧे рдеे।

рд╢рд╣рд░ों рдоें рдирд╡ीрди рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕рдоूрд╣ рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ो рдЬाрдиे рдХे рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рдкुрд░ाрдиी рдкрд╣рдЪाрдиें рдЕрдкрдиा рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдЦाрдиे рд▓рдЧीं। рд▓рдЧрднрдЧ рд╕рднी рд╡рд░्рдЧों рдХे рд╕рдо्рдкрди्рди рд▓ोрдЧ рд╢рд╣рд░ों рдХी рддрд░рдл рдЙрдордб़рдиे рд▓рдЧे। рдирдП-рдирдП рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдпों рдХे рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рд╢рд╣рд░ों рдоें рдХ्рд▓рд░्рдХो, рд╢िрдХ्рд╖рдХों, рд╡рдХीрд▓ों, рдбॉрдХ्рдЯрд░ों, рдЗंрдЬीрдиिрдпрд░ों рдФрд░ рдЕрдХाрдЙंрдЯेंрдЯ्рд╕ рдЖрджि рдХी рдоाँрдЧ рдоें рдиिрд░рди्рддрд░ рд╡ृрдж्рдзि рд╣ोрдиे рд▓рдЧी। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдордз्рдпрд╡рд░्рдЧ’ рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╣ोрдиे рд▓рдЧा। рдпрд╣ рд╡рд░्рдЧ рдмौрдж्рдзिрдХ рдПрд╡ं рдЖрд░्рдеिрдХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рд╕рдо्рдкрди्рди рд╡рд░्рдЧ рдеा। рдЗрд╕ рд╡рд░्рдЧ рдХे рд▓ोрдЧों рдХी рд╕्рдХूрд▓ों, рдХॉрд▓ेрдЬों рдПрд╡ं рдкुрд╕्рддрдХाрд▓рдпों рдЬैрд╕े рдирдП рд╢िрдХ्рд╖ा рд╕ंрд╕्рдеाрдиों рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪ рдеी। рд╢िрдХ्рд╖िрдд рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдЙрдирдХा рд╕рдоाрдЬ рдоें рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдмрдв़рдиे рд▓рдЧा। рд╡े рдЕрдЦ़рдмाрд░ों, рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдПрд╡ं рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рд╕рднाрдУं рдоें рдЕрдкрдиी рд░ाрдп рд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рдиे рд▓рдЧे। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░, рдмрд╣рд╕ рдПрд╡ं рдЪрд░्рдЪा рдХा рдПрдХ рдирдпा рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рджाрдпрд░ा рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ोрдиे рд▓рдЧा। рд╕ाрдоाрди्рдп рдЬाрдЧрд░ूрдХрддा рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ोрдиे рд▓рдЧा рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд░ीрддि-рд░िрд╡ाрдЬों, рдХाрдпрджे-рдХाрдиूрдиों рдПрд╡ं рддौрд░-рддрд░ीрдХों рдХी рдЙрдкрдпोрдЧिрддा рдкрд░ рдЕрдиेрдХ рдк्рд░рд╢्рдирдЪिрд╣्рди рд▓рдЧाрдП рдЬाрдиे рд▓рдЧे।

рдирд╡ीрди рд╢рд╣рд░ों рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдиे рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЬीрд╡рди рдХो рдЕрдиेрдХ рд░ूрдкों рдоें рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХिрдпा। рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ै рдХि рдирдП рд╢рд╣рд░ों рдоें рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХो рдЕрдиेрдХ рдирдП рдЕрд╡рд╕рд░ рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдеे। рдордз्рдпрд╡рд░्рдЧ рдХी рдорд╣िрд▓ाрдУं рдиे рдкрдд्рд░-рдкрдд्рд░िрдХाрдУं, рдЖрдд्рдордХрдеाрдУं рдПрд╡ं рдкुрд╕्рддрдХों рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЕрдкрдиी рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рдкрд╣рдЪाрди рдмрдиाрдиे рдХे рдк्рд░рдпाрд╕ рдк्рд░ाрд░ंрдн рдХрд░ рджिрдП рдеे। рдХिрди्рддु рдкिрддृрд╕рдд्рддाрдд्рдордХ рднाрд░рддीрдп рд╕рдоाрдЬ рдРрд╕े рдк्рд░рдпाрд╕ों рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рддैрдпाрд░ рдирд╣ीं рдеा। рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдЧрдд рднाрд░рддीрдп рд╕рдоाрдЬ рдоें рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХा рд╕्рдеाрди рдШрд░ рдХी рдЪाрд░рджीрд╡ाрд░ी рдХे рдЕрди्рджрд░ рдеा। рдЕрддः рд╢िрдХ्рд╖िрдд рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХे рдРрд╕े рдк्рд░рдпाрд╕ों рдХो рдЕрдиेрдХ рд▓ोрдЧों рдиे рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдЧрдд рдкिрддृрд╕рдд्рддाрдд्рдордХ рдХाрдпрджे-рдХाрдиूрдиों рдХो рдмрджрд▓рдиे рдХे рдк्рд░рдпाрд╕ рд╕рдордЭा। рд░ूрдв़िрд╡ाрджिрдпों рдХो рднрдп рдеा рдХि рд╢िрдХ्рд╖िрдд рдорд╣िрд▓ाрдПँ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд░ीрддि-рд░िрд╡ाрдЬों рдХो рдЙрд▓рдЯ-рдкुрд▓рдЯ рдХрд░ рд░рдЦ рджेंрдЧी рдЬिрд╕рдХे рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХा рдЖрдзाрд░ рд╣ी рдбाрд╡ाँрдбोрд▓ рд╣ो рдЬाрдПрдЧा।

рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ै рдХि рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рдкुрд░рдЬोрд░ рд╡рдХाрд▓рдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рд╕ुрдзाрд░рдХ рднी рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХो рдХेрд╡рд▓ рдоाँ рдФрд░ рдкрдд्рдиी рдХी рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдЧрдд рднूрдоिрдХाрдУं рдоें рд╣ी рджेрдЦрдиा рдЪाрд╣рддे рдеे। рдХिрди्рддु рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдк्рд░рд╕ाрд░ рдиे рдорд╣िрд▓ाрдУं рдоें рдЬाрдЧрд░ूрдХрддा рдХो рдЙрдд्рдкрди्рди рдХिрдпा рдФрд░ рдзीрд░े-рдзीрд░े рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рд╕्рдеाрдиों рдоें рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХी рдЙрдкрд╕्рдеिрддि рдоें рд╡ृрдж्рдзि рд╣ोрдиे рд▓рдЧी। рдорд╣िрд▓ाрдПँ рд╕ेрд╡िрдХाрдУं, рдлैрдХ्рдЯ्рд░ी рдордЬрджूрд░ों, рд╢िрдХ्рд╖िрдХाрдУं, рд░ंрдЧрдХрд░्рдоिрдпों рдФрд░ рдлिрд▓्рдо рдХрд▓ाрдХाрд░ों рдХे рд░ूрдк рдоें рд╢рд╣рд░ рдХे рдирдП рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдпों рдоें рднाрдЧ рд▓ेрдиे рд▓рдЧीं। рдХिрди्рддु рдШрд░ рд╕े рдмाрд╣рд░ рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рд╕्рдеाрдиों рдоें рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХो рдкрд░्рдпाрдк्рдд рд╕рдордп рддрдХ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рд╕рдо्рдоाрдиिрдд рдирд╣ीं рд╕рдордЭा рдЬाрддा рдеा। рдирдП-рдирдП рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдпों рдХे рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдоें рдЖрдиे рдХे рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рд╢рд╣рд░ों рдоें рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рд╢्рд░рдо рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдЧрд░ीрдм рдордЬрджूрд░ों рдЕрдерд╡ा рдХाрдордЧाрд░ों рдХा рдПрдХ рдирдпा рд╡рд░्рдЧ рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдоें рдЖрдиे рд▓рдЧा। рдХुрдЫ рд▓ोрдЧ рд░ोрдЬрдЧाрд░ рдХे рдирдП рдЕрд╡рд╕рд░ों рдХी рдЦोрдЬ рдоें рд╢рд╣рд░ рдХी рдУрд░ рднाрдЧрдиे рд▓рдЧे, рддो рдХुрдЫ рдПрдХ рднिрди्рди рдЬीрд╡рди-рд╢ैрд▓ी рдХे рдЖрдХрд░्рд╖рдг рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ोрдХрд░ рд╢рд╣рд░ рдХी рдУрд░ рдЙрдордб़рдиे рд▓рдЧे।

рдордЬрджूрд░ों рдПрд╡ं рдХाрдордЧाрд░ों рдХे рд▓िрдП рд╢рд╣рд░ рдХा рдЬीрд╡рди рдЕрдиेрдХ рд╕ंрдШрд░्рд╖ों рд╕े рдкрд░िрдкूрд░्рдг рдеा। рд╡рд╕्рддुрдПँ рдорд╣ँрдЧी рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдпрд╣ाँ рд░рд╣рдиे рдХा рдЦрд░्рдЪ рдЙрдаाрдиा рд╕рд░рд▓ рдирд╣ीं рдеा рдФрд░ рдлिрд░ рдиौрдХрд░ी рдкрдХ्рдХी рди рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рд╕рджा рдХाрдо рдоिрд▓рдиे рдХी рдЧाрд░ंрдЯी рднी рдирд╣ीं рд╣ोрддी рдеी। рдЗрд╕рд▓िрдП рд░ोрдЬрдЧाрд░ рдХी рдЦोрдЬ рдоें рдЧाँрд╡ों рд╕े рд╢рд╣рд░ рдоें рдЖрдиे рд╡ाрд▓े рдЕрдзिрдХांрд╢ рдкुрд░ुрд╖ рдЕрдкрдиे рдкрд░िрд╡ाрд░ों рдХो рдЧ्рд░ाрдоों рдоें рд╣ी рдЫोрдб़рдХрд░ рдЖрддे рдеे। рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ै рдХि рд╢рд╣рд░ों рдоें рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓े рдЧрд░ीрдмों рдиे рд╡рд╣ाँ рдЕрдкрдиी рдПрдХ рдкृрдердХ् рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХी рд░рдЪрдиा рдХрд░ рд▓ी рдеी рдЬो рдЬीрд╡рди рд╕े рдкрд░िрдкूрд░्рдг рдеी। рд╡े рдЙрдд्рд╕ाрд╣рдкूрд░्рд╡рдХ рдзाрд░्рдоिрдХ рдЙрдд्рд╕рд╡ों, рддрдоाрд╢ों рдФрд░ рд╕्рд╡ांрдЧ рдЖрджि рдоें рднाрдЧ рд▓ेрддे рдеे। рддрдоाрд╢ों рдФрд░ рд╕्рд╡ांрдЧों рдоें рд╡े рдк्рд░ाрдпः рдЕрдкрдиे рднाрд░рддीрдп рдПрд╡ं рдпूрд░ोрдкीрдп рд╕्рд╡ाрдоिрдпों рдХा рдордЬाрдХ рдЙрдб़ाрддे рдеे। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ рд░ूрдк рдоें рдпрд╣ рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рдирдП рд╢рд╣рд░ों рдоें рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ंрдмंрдз рдкрд░्рдпाрдк्рдд рд╕ीрдоा рддрдХ рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рд╣ो рдЧрдП।

0 comments: