NCERT Solutions for Class 12 History Chapter 11 Rebels and the Raj The Revolt of 1857 and its Representations (Hindi Medium)

 


NCERT Solutions for Class 12 History Chapter 11 Rebels and the Raj The Revolt of 1857 and its Representations (Hindi Medium)

เค…เคญ्เคฏाเคธ-เคช्เคฐเคถ्เคจ
(NCERT Textbook Questions Solved)

เค‰เคค्เคคเคฐ เคฆीเคœिเค (เคฒเค—เคญเค— 100 เคธे 150 เคถเคฌ्เคฆों เคฎें)

เคช्เคฐเคถ्เคจ 1.
เคฌเคนुเคค เคธाเคฐे เคธ्เคฅाเคจों เคชเคฐ เคตिเคฆ्เคฐोเคนी เคธिเคชाเคนिเคฏों เคจे เคจेเคคृเคค्เคต เคธँเคญाเคฒเคจे เค•े เคฒिเค เคชुเคฐाเคจे เคถाเคธเค•ों เคธे เค•्เคฏों เค†เค—्เคฐเคน เค•िเคฏा?
เค‰เคค्เคคเคฐ: 
1857 เคˆเฅฆ เค•ी เคฎเคนाเคจ เค•्เคฐाเคจ्เคคि, เคœिเคธे ‘เคญाเคฐเคค เค•ा เคช्เคฐเคฅเคฎ เคธ्เคตเคคंเคค्เคฐเคคा เคธंเค—्เคฐाเคฎ’, ‘เคธैเคจिเค• เคตिเคฆ्เคฐोเคน’, ‘เคนिเคจ्เคฆू-เคฎुเคธ्เคฒिเคฎ เคธंเค—เค िเคค เคทเคก्เคฏंเคค्เคฐ’ เค†เคฆि เคจाเคฎों เคธे เคญी เคœाเคจा เคœाเคคा เคนै, เค•ा เคฌिเค—ुเคฒ เคธैเคจिเค•ों เคจे เคฌเคœाเคฏा เค”เคฐ เคšเคฐ्เคฌी เคตाเคฒे เค•ाเคฐเคคूเคธों เค•ा เคฎाเคฎเคฒा เคตिเคฆ्เคฐोเคน เค•ा เคคाเคค्เค•ाเคฒिเค• เค•ाเคฐเคฃ เคฌเคจा। เค•िเคจ्เคคु เคถीเค˜्เคฐ เคนी เคฏเคน เคตिเคฆ्เคฐोเคน เคœเคจ-เคตिเคฆ्เคฐोเคน เคฌเคจ เค—เคฏा। เคฒाเค–ों เค•ाเคฐीเค—เคฐों, เค•िเคธाเคจों เค”เคฐ เคธिเคชाเคนिเคฏों เคจे เค•ंเคงे เคธे เค•ंเคงा เคฎिเคฒाเค•เคฐ เคเค• เคตเคฐ्เคท เคธे เคญी เค…เคงिเค• เคธเคฎเคฏ เคคเค• เคฌ्เคฐिเคŸिเคถ เคธเคค्เคคा เค•े เคตिเคฐुเคฆ्เคง เคธंเค˜เคฐ्เคท เค•िเคฏा। เคตिเคฆ्เคฐोเคนिเคฏों เค•ा เคช्เคฐเคฎुเค– เค‰เคฆ्เคฆेเคถ्เคฏ เคฅा- เคญाเคฐเคค เคธे เคฌ्เคฐिเคŸिเคถ เคธเคค्เคคा เค•ो เค‰เค–ाเคก़ เคซेंเค•เคจा। เคตाเคธ्เคคเคต เคฎें, เคตिเคฆ्เคฐोเคนी เคธिเคชाเคนी เคญाเคฐเคค เคธे เคฌ्เคฐिเคŸिเคถ เคธเคค्เคคा เค•ो เคธเคฎाเคช्เคค เค•เคฐเค•े เคฆेเคถ เคฎें 18เคตीं เคถเคคाเคฌ्เคฆी เค•ी เคชूเคฐ्เคต เคฌ्เคฐिเคŸिเคถ เคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा เค•ी เคชुเคจเคธ्เคฐ्เคฅाเคชเคจा เค•เคฐเคจा เคšाเคนเคคे เคฅे। เคฌ्เคฐिเคŸिเคถ เคถाเคธเค•ों เคจे เคญाเคฐเคคीเคฏ เคฐाเคœเค˜เคฐाเคจों เค•ा เค…เคชเคฎाเคจ เค•िเคฏा เคฅा। เคธाเคงเคจों เค•े เค”เคšिเคค्เคฏ เค…เคฅเคตा เค…เคจौเคšिเคค्เคฏ เค•ी เค•ोเคˆ เคชเคฐเคตाเคน เคจ เค•เคฐเคคे เคนुเค เค•เคนीं เค›เคฒ, เค•เคนीं เคฌเคฒ, เคคो เค•เคนीं เคฌिเคจा เค•िเคธी เค†เคก़ เค•े เคนी เค…เคงिเค•ाเคงिเค• เคญाเคฐเคคीเคฏ เคฐाเคœ्เคฏों เคเคตं เคฐिเคฏाเคธเคคों เค•ा เคตिเคฒเคฏ เค…ंเค—्เคฐेเคœी เคธाเคฎ्เคฐाเคœ्เคฏ เคฎें เค•เคฐ เคฒिเคฏा เค—เคฏा เคฅा। เคชเคฐिเคฃाเคฎเคธ्เคตเคฐूเคช, เค‰เคจเคฎें เคฌ्เคฐिเคŸिเคถ เคถाเคธเคจ เค•े เคตिเคฐुเคฆ्เคง เค˜ोเคฐ เค…เคธंเคคोเคท เคต्เคฏाเคช्เคค เคฅा।

เคตिเคถाเคฒ เคธंเคธाเคงเคจों เค•े เคธ्เคตाเคฎी เค…ंเค—्เคฐेเคœों เค•ा เคธाเคฎเคจा เค•เคฐเคจे เค•े เคฒिเค เคจेเคคृเคค्เคต เค”เคฐ เคธंเค—เค เคจ เค•ी เค…เคค्เคฏเคงिเค• เค†เคตเคถ्เคฏเค•เคคा เคฅी। เคจि:เคธंเคฆेเคน, เคฏोเค—्เคฏ เคจेเคคृเคค्เคต เค”เคฐ เคธंเค—เค เคจ เค•े เคฌिเคจा เคตिเคฆ्เคฐोเคน เค•ा เค•ुเคถเคฒเคคाเคชूเคฐ्เคตเค• เคธंเคšाเคฒเคจ เคจเคนीं เค•िเคฏा เคœा เคธเค•เคคा เคฅा। เค‡เคจ เค‰เคฆ्เคฆेเคถ्เคฏों เค•ी เคชूเคฐ्เคคि เค•े เคฒिเค เคตिเคฆ्เคฐोเคนी เคเคธे เคฒोเค—ों เค•ी เคถเคฐเคฃ เคฎें เค—เค, เคœो เคญाเคฐเคค เคฎें เคฌ्เคฐिเคŸिเคถ เคถाเคธเคจ เค•ी เคธ्เคฅाเคชเคจा เคธे เคชเคนเคฒे เคจेเคคाเค“ं เค•ी เคญूเคฎिเค•ा เคจिเคญाเคคे เคฅे เค”เคฐ เคœिเคจ्เคนें เคจेเคคृเคค्เคต เคเคตं เคธंเค—เค เคจ เค•े เค•्เคทेเคค्เคฐ เคฎें เค…เคš्เค›ा เค…เคจुเคญเคต เคฅा। เค‡เคธเคฒिเค เคตिเคฆ्เคฐोเคนी เคธिเคชाเคนिเคฏों เคจे เค…เคจेเค• เคธ्เคฅाเคจों เคชเคฐ เคชुเคฐाเคจे เคถाเคธเค•ों เค•ो เคตिเคฆ्เคฐोเคน เค•ा เคจेเคคृเคค्เคต เคธँเคญाเคฒเคจे เค•े เคฒिเค เค†เค—्เคฐเคน เค•िเคฏा। เคฎेเคฐเค  เคฎें เคตिเคฆ्เคฐोเคน เค•เคฐเคจे เค•े เคฌाเคฆ เคธिเคชाเคนिเคฏों เคจे เคคเคค्เค•ाเคฒ เคฆिเคฒ्เคฒी เค•ी เค“เคฐ เคช्เคฐเคธ्เคฅाเคจ เค•เคฐ เคฆिเคฏा เคฅा। เคฆिเคฒ्เคฒी เคฎुเค—़เคฒ เคธाเคฎ्เคฐाเคœ्เคฏ เค•ी เคฐाเคœเคงाเคจी เคฅी เค”เคฐ เคฎुเค—़เคฒ เคธเคฎ्เคฐाเคŸ เคฌเคนाเคฆुเคฐ เคถाเคน เคฆ्เคตिเคคीเคฏ เคฆिเคฒ्เคฒी เคฎें เคจिเคตाเคธ เค•เคฐเคคा เคฅा।

เคฆिเคฒ्เคฒी เคชเคนुँเคšเคคे เคนी เคธिเคชाเคนिเคฏों เคจे เคตृเคฆ्เคง เคฎुเค—़เคฒ เคธเคฎ्เคฐाเคŸ เคธे เคตिเคฆ्เคฐोเคน เค•ा เคจेเคคृเคค्เคต เคธँเคญाเคฒเคจे เค•ा เค…เคจुเคฐोเคง เค•िเคฏा เคฅा, เคœिเคธे เคธเคฎ्เคฐाเคŸ เคจे เค•ुเค› เคนिเคšเค•िเคšाเคนเคŸ เค•े เคฌाเคฆ เคธ्เคตीเค•ाเคฐ เค•เคฐ เคฒिเคฏा เคฅा। เค‡เคธी เคช्เคฐเค•ाเคฐ, เค•ाเคจเคชुเคฐ เคฎें เคธिเคชाเคนिเคฏों เค”เคฐ เคถเคนเคฐ เค•े เคฒोเค—ों เคจे เคชेเคถเคตा เคฌाเคœीเคฐाเคต เคฆ्เคตिเคคीเคฏ เค•े เค‰เคค्เคคเคฐाเคงिเค•ाเคฐी เคจाเคจा เคธाเคนिเคฌ เค•ो เค…เคชเคจा เคจेเคคा เคฌเคจाเคฏा เคฅा। เค‰เคจเค•ी เคฆृเคท्เคŸि เคฎें เคจाเคจा เคธाเคนिเคฌ เคเค• เคฏोเค—्เคฏ เค”เคฐ เค…เคจुเคญเคตी เคจेเคคा เคฅे, เคœिเคจ्เคนें เคจेเคคृเคค्เคต เคเคตं เคธंเค—เค เคจ เค•ा เคชเคฐ्เคฏाเคช्เคค เค…เคจुเคญเคต เคฅा। เค‡เคธी เคช्เคฐเค•ाเคฐ, เคाँเคธी เคฎें เคฐाเคจी เคฒเค•्เคท्เคฎीเคฌाเคˆ, เคฌिเคนाเคฐ เคฎें เค†เคฐा เค•े เคธ्เคฅाเคจीเคฏ เคœเคฎींเคฆाเคฐ เค•ुँเคตเคฐเคธिंเคน เค”เคฐ เคฒเค–เคจเคŠ เคฎें เค…เคตเคง เค•े เคจเคตाเคฌ เคตाเคœिเคฆ เค…เคฒी เคถाเคน เค•े เคฏुเคตा เคชुเคค्เคฐ เคฌिเคฐเคœिเคธ เค•ाเคฆเคฐ เค•ो เคตिเคฆ्เคฐोเคน เค•ा เคจेเคคा เค˜ोเคทिเคค เค•िเคฏा เค—เคฏा เคฅा। เคชुเคฐाเคจे เคถाเคธเค•ों เค•ो เคตिเคฆ्เคฐोเคน เค•ा เคจेเคคृเคค्เคต เค•เคฐเคจे เค•ा เค†เค—्เคฐเคน เค•เคฐเค•े เคธिเคชाเคนी เคตिเคฆ्เคฐोเคน เค•ो เคเค• เคต्เคฏाเคชเค• เคœเคจ เคตिเคฆ्เคฐोเคน เคฌเคจाเคจा เคšाเคนเคคे เคฅे। เคœเคจเคธाเคงाเคฐเคฃ เค•ो เค…เคชเคจे เคชुเคฐाเคจे เคถाเคธเค•ों เคธे เคชเคฐ्เคฏाเคช्เคค เคฒเค—ाเคต เคฅा। เค‰เคจ्เคนें เคฒเค—เคคा เคฅा เค•ि เคฌ्เคฐिเคŸिเคถ เคถाเคธเค•ों เคจे เค…เคจुเคšिเคค เคฐूเคช เคธे เค‰เคจ्เคนें เค‰เคจเค•ी เคธเคค्เคคा เคธे เคตंเคšिเคค เค•เคฐ เคฆिเคฏा เคฅा। เคเคธे เคถाเคธเค•ों เค•ा เคจेเคคृเคค्เคต เค‰เคจเค•े เคตिเคฆ्เคฐोเคน เค•ो เคถเค•्เคคिเคถाเคฒी เค”เคฐ เคœเคจเคช्เคฐिเคฏ เคฌเคจा เคธเค•เคคा เคฅा।

เคช्เคฐเคถ्เคจ 2.
เค‰เคจ เคธाเค•्เคท्เคฏों เค•े เคฌाเคฐे เคฎें เคšเคฐ्เคšा เค•ीเคœिเค เคœिเคจเคธे เคชเคคा เคšเคฒเคคा เคนै เค•ि เคตिเคฆ्เคฐोเคนी เคฏोเคœเคจाเคฌเคฆ्เคง เค”เคฐ เคธเคฎเคจ्เคตिเคค เคขंเค— เคธे เค•ाเคฎ เค•เคฐ เคฐเคนे เคฅे?
เค‰เคค्เคคเคฐ: 
1857 เคˆเฅฆ เค•े เคฎเคนाเคจ เคตिเคฆ्เคฐोเคน เคธे เคธंเคฌंเคงिเคค เค‰เคชเคฒเคฌ्เคง เคธाเค•्เคท्เคฏों เค•े เค†เคงाเคฐ เคชเคฐ เคตिเคฆ्เคตाเคจ เค‡เคคिเคนाเคธเค•ाเคฐों เค•ा เคตिเคšाเคฐ เคนै เค•ि เคตिเคฆ्เคฐोเคนी เคฏोเคœเคจाเคฌเคฆ्เคง
เคเคตं เคธเคฎเคจ्เคตिเคค เคขंเค— เคธे เค•ाเคฎ เค•เคฐ เคฐเคนे เคฅे। เคญिเคจ्เคจ-เคญिเคจ्เคจ เคธ्เคฅाเคจों เคชเคฐ เคนोเคจे เคตाเคฒे เคตिเคฆ्เคฐोเคนों เค•े เคช्เคฐाเคฐूเคช เคฎें เค‰เคชเคฒเคฌ्เคง เคธเคฎाเคจเคคा เค•ा เคฎुเค–्เคฏ เค•ाเคฐเคฃ เคตिเคฆ्เคฐोเคน เค•ी เคฏोเคœเคจा เคเคตं เคธเคฎเคจ्เคตเคฏ เคฎें เคจिเคนिเคค เคฅा। เคฒเค—เคญเค— เคธเคญी เค›ाเคตเคจिเคฏों เคฎें เคธिเคชाเคนिเคฏों เคฆ्เคตाเคฐा เคšเคฐ्เคฌी เคตाเคฒे เค•ाเคฐเคคूเคธों เค•े เคตिเคฐुเคฆ्เคง เคตिเคฆ्เคฐोเคน เค•िเคฏा เคœाเคจा, เคฎेเคฐเค  เคชเคฐ เค…เคงिเค•ाเคฐ เค•เคฐเคจे เค•े เคฌाเคฆ เคตिเคฆ्เคฐोเคนी เคธिเคชाเคนिเคฏों เค•ा เคคเคค्เค•ाเคฒ เคฐाเคœเคงाเคจी เคฆिเคฒ्เคฒी เค•ी เค“เคฐ เคช्เคฐเคธ्เคฅाเคจ เค•เคฐเคจा เคคเคฅा เคฎुเค—เคฒ เคธเคฎ्เคฐाเคŸ เคฌเคนाเคฆुเคฐเคถाเคน เคฆ्เคตिเคคीเคฏ เค•ो เคจेเคคृเคค्เคต เคธँเคญाเคฒเคจे เค•ा เค†เค—्เคฐเคน เค•เคฐเคจा เค†เคฆि เคฏเคน เคธिเคฆ्เคง เค•เคฐเคจे เค•े เคฒिเค เคชเคฐ्เคฏाเคช्เคค เคนै เค•ि เคตिเคฆ्เคฐोเคนिเคฏों เค•ी เค•ाเคฐ्เคฏ เคชเคฆ्เคงเคคि เคฏोเคœเคจाเคฌเคฆ्เคง เค”เคฐ เคธเคฎเคจ्เคตिเคค เคฅी। เคช्เคฐเคค्เคฏेเค• เคธ्เคฅाเคจ เคชเคฐ เคตिเคฆ्เคฐोเคน เค•ा เค˜เคŸเคจा เค•्เคฐเคฎ เคฒเค—เคญเค— เคเค• เคœैเคธा เคฅा। เค‰เคชเคฒเคฌ्เคง เคธाเค•्เคท्เคฏों เค•े เค†เคงाเคฐ เคชเคฐ เคฏเคน เคญเคฒी-เคญाँเคคि เค•เคนा เคœा เคธเค•เคคा เคนै เค•ि เคญिเคจ्เคจ-เคญिเคจ्เคจ เค›ाเคตเคจिเคฏों เค•े เคธिเคชाเคนिเคฏों เค•े เคฎเคง्เคฏ เค…เคš्เค›ा เคธंเคšाเคฐ เคธंเคฌंเคง เคธ्เคฅाเคชिเคค เค•िเคฏा เค—เคฏा เคฅा।

เค‰เคฆाเคนเคฐเคฃ เค•े เคฒिเค, เคœเคฌ เคฎเคˆ เค•े เคช्เคฐाเคฐंเคญ เคฎें เคธाเคคเคตीं เค…เคตเคง เค‡เคฐ्เคฐेเค—्เคฏुเคฒเคฐ เค•ैเคตेเคฒเคฐी เคจे เคจเคฏे เค•ाเคฐเคคूเคธों เค•ा เคช्เคฐเคฏोเค— เค•เคฐเคจे เคธे เค‡เคจเค•ाเคฐ เค•เคฐ เคฆिเคฏा เคคो เค‰เคจ्เคนोंเคจे 48 เคจेเคŸिเคต เค‡เคจ्เคซेंเคŸ्เคฐी เค•ो เคฒिเค–ा เคฅा เค•ि-“เคนเคฎเคจे เค…เคชเคจे เคงเคฐ्เคฎ เค•ी เคฐเค•्เคทा เค•े เคฒिเค เคฏเคน เคซैเคธเคฒा เคฒिเคฏा เคนै เค”เคฐ 48 เค‡เคจ्เคซेंเคŸ्เคฐी เค•े เค†เคฆेเคถ เค•ी เคช्เคฐเคคीเค•्เคทा เค•เคฐ เคฐเคนे เคนैं। เค‡เคธเคธे เคธ्เคชเคท्เคŸ เคนो เคœाเคคा เคนै เค•ि เคตिเคญिเคจ्เคจ เค›ाเคตเคจिเคฏों เค•े เคฎเคง्เคฏ เคธंเคšाเคฐ เค•े เคธाเคงเคจ เคตिเคฆ्เคฏเคฎाเคจ เคฅे। เคธिเคชाเคนी เค…เคฅเคตा เค‰เคจเค•े เคธंเคฆेเคถเคตाเคนเค• เคเค• เคธ्เคฅाเคจ เคธे เคฆूเคธเคฐे เคธ्เคฅाเคจ เคชเคฐ เคธเคฎाเคšाเคฐों เค•ो เคฒाเคจे เค”เคฐ เคฒे เคœाเคจे เค•ा เค•ाเคฎ เค•ुเคถเคฒเคคाเคชूเคฐ्เคตเค• เค•เคฐ เคฐเคนे เคฅे। เคชเคฐเคธ्เคชเคฐ เคฎिเคฒเคจे เคชเคฐ เคธिเคชाเคนी เค•ेเคตเคฒ เคตिเคฆ्เคฐोเคน เค•ी เคฏोเคœเคจाเคँ เคฌเคจाเคคे เคฅे เค”เคฐ เค‰เคธी เคตिเคทเคฏ เคฎें เคฌाเคคें เค•เคฐเคคे เคฅे।

เคฏเคฆ्เคฏเคชि เค‰เคชเคฒเคฌ्เคง เคฆเคธ्เคคाเคตेเคœ़ों เค•े เค†เคงाเคฐ เคชเคฐ เคฏเคน เค•เคนเคจा เค•เค िเคจ เคนै เค•ि เคตिเคฆ्เคฐोเคน เค•ी เคฏोเคœเคจाเค“ं เค•ो เค•िเคธ เคช्เคฐเค•ाเคฐ เคฌเคจाเคฏा เค—เคฏा เคฅा เค”เคฐ เค‡เคจเค•े เคฏोเคœเคจाเค•ाเคฐ เค•ौเคจ เคฅे? เค•िंเคคु เค‰เคชเคฒเคฌ्เคง เคธाเค•्เคท्เคฏों เค•े เค†เคงाเคฐ เคชเคฐ เคฏเคน เคธुเคจिเคถ्เคšिเคค เคฐूเคช เคธे เค•เคนा เคœा เคธเค•เคคा เคนै เค•ि เคตिเคฆ्เคฐोเคน เค•ी เคฏोเคœเคจा เคธुเคจिเคฏोเคœिเคค เคฐूเคช เคธे เค•ी เค—เคˆ เคฅी। เคšाเคฐ्เคฒ्เคธ เคฌाเคฒ, เคœो เคตिเคฆ्เคฐोเคน เค•े เคช्เคฐाเคฐंเคญिเค• เค‡เคคिเคนाเคธเค•ाเคฐों เคฎें เคธे เคเค• เคฅे, เคจे เค‰เคฒ्เคฒेเค– เค•िเคฏा เคนै เค•ि เคช्เคฐเคค्เคฏेเค• เคฐेเคœीเคฎेंเคŸ เค•े เคฆेเคถी เค…เคซเคธเคฐों เค•ी เค…เคชเคจी เคชंเคšाเคฏเคคें เคนोเคคी เคฅीं เคœो เคฐाเคค เค•ो เค†เคฏोเคœिเคค เค•ी เคœाเคคी เคฅीं। เค‡เคจ เคชंเคšाเคฏเคคों เคฎें เคตिเคฆ्เคฐोเคน เคธंเคฌंเคงी เคฎเคนเคค्เคค्เคตเคชूเคฐ्เคฃ เคจिเคฐ्เคฃเคฏों เค•ो เคธाเคฎूเคนिเค• เคฐूเคช เคธे เคฒिเคฏा เคœाเคคा เคฅा। เค‰เคฆाเคนเคฐเคฃ เค•े เคฒिเค, เคตिเคฆ्เคฐोเคน เค•े เคฆौเคฐाเคจ เค…เคตเคง เคฎिเคฒिเคŸ्เคฐी เคชुเคฒिเคธ เค•े เค•ैเคช्เคŸเคจ เคนिเคฏเคฐ्เคธ เค•ी เคธुเคฐเค•्เคทा เค•ा เค‰เคค्เคคเคฐเคฆाเคฏिเคค्เคต เคญाเคฐเคคीเคฏ เคธिเคชाเคนिเคฏों เคชเคฐ เคฅा।

เคœिเคธ เคธ्เคฅाเคจ เคชเคฐ เค•ैเคช्เคŸเคจ เคนिเคฏเคฐ्เคธ เคจिเคฏुเค•्เคค เคฅा; เค‰เคธी เคธ्เคฅाเคจ เคชเคฐ 41 เคตीं เคจेเคŸिเคต เค‡เคจ्เคซेंเคŸ्เคฐी เคญी เคจिเคฏुเค•्เคค เคฅी। เค‡เคจ्เคซेंเคŸ्เคฐी เค•ा เคคเคฐ्เค• เคฅा เค•ि เค•्เคฏोंเค•ि เคตे เค…เคชเคจे เคธเคญी เค—ोเคฐे เค…เคซเคธเคฐों เค•ो เคธเคฎाเคช्เคค เค•เคฐ เคšुเค•े เคนैं, เค‡เคธเคฒिเค เค…เคตเคง เคฎिเคฒिเคŸ्เคฐी เค•ो เคญी เคฏเคน เค•เคฐ्เคคเคต्เคฏ เคนै เค•ि เคฏा เคคो เคตे เคนिเคฏเคฐ्เคธ เค•ो เคธเคฎाเคช्เคค เค•เคฐ เคฆें เคฏा เค‰เคธे เค•ैเคฆ เค•เคฐเค•े 41 เคตीं เคจेเคŸिเคต เค‡เคจ्เคซेंเคŸ्เคฐी เค•ो เคธौंเคช เคฆे। เค•िंเคคु เคฎिเคฒिเคŸ्เคฐी เคชुเคฒिเคธ เคจे เค‡เคจ เคฆोเคจों เคฆเคฒीเคฒों เค•ो เคธ्เคตीเค•ाเคฐ เคจเคนीं เค•िเคฏा। เค…เคคः เคฏเคน เคจिเคถ्เคšเคฏ เค•िเคฏा เค—เคฏा เค•ि เค‡เคธ เคตिเคทเคฏ เค•े เคธเคฎाเคงाเคจ เค•े เคฒिเค เคช्เคฐเคค्เคฏेเค• เคฐेเคœीเคฎेंเคŸ เค•े เคฆेเคถी เค…เคซเคธเคฐों เค•ी เคเค• เคชंเคšाเคฏเคค เค•ो เคฌुเคฒाเคฏा เคœाเค। เคธเคฎเค•ाเคฒीเคจ เคธाเค•्เคท्เคฏों เคฎें เคฐाเคค เค•े เคธเคฎเคฏ เค•ाเคจเคชुเคฐ เคธिเคชाเคนी เคฒाเค‡เคจों เคฎें เค†เคฏोเคœिเคค เค•ी เคœाเคจे เคตाเคฒी เค‡เคธ เคช्เคฐเค•ाเคฐ เค•ी เคชंเคšाเคฏเคคों เค•ा เค‰เคฒ्เคฒेเค– เคฎिเคฒเคคा เคนै। เค‡เคจ เคธเคญी เคฒाเค•्เคท्เคฏों เคธे เคธ्เคชเคท्เคŸ เคนोเคคा เคนै เค•ि เคตिเคฆ्เคฐोเคนी เคฏोเคœเคจाเคฌเคฆ्เคง เคเคตं เคธเคฎเคจ्เคตिเคค เคขंเค— เคธे เค•ाเคฎ เค•เคฐ เคฐเคนे เคฅे।

เคช्เคฐเคถ्เคจ 3.
1857 เค•े เค˜เคŸเคจाเค•्เคฐเคฎ เค•ो เคจिเคฐ्เคงाเคฐिเคค เค•เคฐเคจे เคฎें เคงाเคฐ्เคฎिเค• เคตिเคถ्เคตाเคธों เค•ी เค•िเคธ เคนเคฆ เคคเค• เคญूเคฎिเค•ा เคฅी?
เค‰เคค्เคคเคฐ: 
1857 เค•े เค˜เคŸเคจाเค•्เคฐเคฎ เค•ो เคจिเคฐ्เคงाเคฐिเคค เค•เคฐเคจे เคฎें เคงाเคฐ्เคฎिเค• เคตिเคถ्เคตाเคธों เค•ी เค…เคนเคฎ् เคญूเคฎिเค•ा เคฅी। เคฌैเคฐเค•เคชुเคฐ เค•ी เคเค• เค˜เคŸเคจा เคเคธी เคนी เคฅी เคœिเคธเค•ा เคธंเคฌंเคง เค—ाเคฏ เค”เคฐ เคธूเค…เคฐ เค•ी เคšเคฐ्เคฌी เคฒिเคชเคŸे เค•ाเคฐเคคूเคธों เคธे เคฅा। เคœเคฌ เคฎेเคฐเค  เค›ाเคตเคจी เคฎें เค…ंเค—्เคฐेเคœ़ เค…เคงिเค•ाเคฐिเคฏों เคจे เคญाเคฐเคคीเคฏ เคธैเคจिเค•ों เค•ो เคšเคฐ्เคฌी เคฒिเคชเคŸे เค•ाเคฐเคคूเคธ เค•ो เคฎुँเคน เคธे เค–ोเคฒเคจे เค•े เคฒिเค เคฎเคœเคฌूเคฐ เค•िเคฏा เคคो เคฎेเคฐเค  เค•े เคธिเคชाเคนिเคฏों เคจे เคธเคญी เคซिเคฐंเค—ी เค…เคงिเค•ाเคฐिเคฏों เค•ो เคฎाเคฐ เคฆिเคฏा เค”เคฐ เคนिंเคฆू เค”เคฐ เคฎुเคธเคฒเคฎाเคจ เคธเคญी เคธैเคจिเค• เค…เคชเคจे เคงเคฐ्เคฎ เค•ो เคญ्เคฐเคท्เคŸ เคนोเคจे เคธे เคฌเคšाเคจे เค•े เคคเคฐ्เค• เค•े เคธाเคฅ เคฆिเคฒ्เคฒी เคฎें เค† เค—เค เคฅे। เคนिंเคฆू เค”เคฐ เคฎुเคธเคฒเคฎाเคจों เค•ो เคเค•เคœुเคŸ เคนोเคจे เค”เคฐ เคซिเคฐंเค—िเคฏों เค•ा เคธเคซाเคฏा เค•เคฐเคจे เค•े เคฒिเค เค•เคˆ เคญाเคทाเค“ं เคฎें เค…เคชीเคฒें เคœाเคฐी เค•ी เค—เคˆं। เคตिเคฆ्เคฐोเคน เค•ा เคธंเคฆेเคถ เค•ुเค› เคธ्เคฅाเคจों เคชเคฐ เค†เคฎ เคฒोเค—ों เค•े เคฆ्เคตाเคฐा, เคคो เค•ुเค› เคธ्เคฅाเคจों เคชเคฐ เคงाเคฐ्เคฎिเค• เคฒोเค—ों เค•े เคฆ्เคตाเคฐा เคซैเคฒाเค เค—เค।

เค‰เคฆाเคนเคฐเคฃ เค•े เคฒिเค เคฎेเคฐเค  เค•े เคฌाเคฐे เคฎें เค‡เคธ เคช्เคฐเค•ाเคฐ เค•ी เค–เคฌเคฐ เคซैเคฒी เคฅी เค•ि เคตเคน เคนाเคฅी เคชเคฐ เคธเคตाเคฐ เคเค• เคซเค•ीเคฐ เค†เคคा เคนै เคœिเคธเคธे เคธिเคชाเคนी เคฌाเคฐ-เคฌाเคฐ เคฎिเคฒเคจे เค†เคคे เคนैं। เคฒเค–เคจเคŠ เคฎें เค…เคตเคง เคชเคฐ เค•เคฌ्เคœे เค•े เคฌाเคฆ เคฌเคนुเคค เคธाเคฐे เคงाเคฐ्เคฎिเค• เคจेเคคा เค”เคฐ เคธ्เคตเคฏंเคญू ‘เคชैเค—ंเคฌเคฐ’ เคช्เคฐเคšाเคฐเค• เคฌ्เคฐिเคŸिเคถ เคฐाเคœ เค•ो เคธเคฎाเคช्เคค เค•เคฐเคจे เค•ी เค…เคฒเค– เคœเค—ा เคฐเคนे เคฅे। เคธिเคชाเคนिเคฏों เคจे เคœเค—เคน-เคœเค—เคน เค›ाเคตเคจिเคฏों เคฎें เค•เคนเคฒเคตाเคฏा เค•ि เคฏเคฆि เคตे เค—ाเคฏ เค”เคฐ เคธूเค…เคฐ เค•ी เคšเคฐ्เคฌी เค•े เค•ाเคฐเคคूเคธों เค•ो เคฎुँเคน เคธे เคฒเค—ाเคँเค—े เคคो เค‰เคจเค•ी เคœाเคคि เค”เคฐ เคงเคฐ्เคฎ เคฆोเคจों เคญ्เคฐเคท्เคŸ เคนो เคœाเคँเค—े। เค…ंเค—्เคฐेเคœों เคจे เคธिเคชाเคนिเคฏों เค•ो เคฌเคนुเคค เคธเคฎเคाเคฏा, เคฒेเค•िเคจ เคตे เคŸเคธ-เคธे-เคฎเคธ เคจเคนीं เคนुเค।

1857 เค•े เคช्เคฐाเคฐंเคญ เคฎें เคเค• เค…เคซเคตाเคน เคฏเคน เคญी เคœोเคฐों เคชเคฐ เคฅी เค•ि เค…ंเค—्เคฐेเคœ เคธเคฐเค•ाเคฐ เคจे เคนिंเคฆू เคงเคฐ्เคฎ เค”เคฐ เคฎुเคธ्เคฒिเคฎ เคงเคฐ्เคฎ เค•ो เคจเคท्เคŸ เค•เคฐเคจे เค•े เคฒिเค เคเค• เคธाเคœिเคถ เคฐเคš เคฒी เคนै। เค•ुเค› เคฐाเคท्เคŸ्เคฐเคตाเคฆी เคฒोเค—ों เคจे เคฏเคน เคญी เค…เคซ़เคตाเคน เค‰เคก़ा เคฆी เค•ि เคฌाเคœाเคฐ เคฎें เคฎिเคฒเคจे เคตाเคฒे เค†เคŸे เคฎें เค—ाเคฏ เค”เคฐ เคธूเค…เคฐ เค•ा เคšूเคฐा เค…ंเค—्เคฐेเคœ़ों เคจे เคฎिเคฒเคตा เคฆिเคฏा เคนै। เคฒोเค—ों เคฎें เคฏเคน เคกเคฐ เคซैเคฒ เค—เคฏा เค•ि เค…ंเค—्เคฐेเคœ़ เคนिंเคฆुเคธ्เคคाเคจिเคฏों เค•ो เคˆเคธाเคˆ เคฌเคจाเคจा เคšाเคนเคคे เคนैं। เค•ुเค› เคฏोเค—िเคฏों เคจे เคงाเคฐ्เคฎिเค• เคธ्เคฅाเคจों, เคฆเคฐเค—ाเคนों เค”เคฐ เคชंเคšाเคฏเคคों เค•े เคฎाเคง्เคฏเคฎ เคธे เค‡เคธ เคญเคตिเคท्เคฏเคตाเคฃी เคชเคฐ เคฌเคฒ เคฆिเคฏा เค•ि เคช्เคฒाเคธी เค•े 100 เคธाเคฒ เคชूเคฐा เคนोเคคे เคนी เค…ंเค—्เคฐेเคœों เค•ा เคฐाเคœ 23 เคœूเคจ, 1857 เค•ो เค–เคค्เคฎ เคนो เคœाเคเค—ा। เค•ुเค› เคฒोเค— เค—ाँเคต เคฎें เคถाเคฎ เค•े เคธเคฎเคฏ เคšเคชाเคคी เคฌँเคŸเคตाเค•เคฐ เคฏเคน เคงाเคฐ्เคฎिเค• เคถเค• เคซैเคฒा เคฐเคนे เคฅे เค•ि เค…ंเค—्เคฐेเคœों เค•ा เคถाเคธเคจ เค•िเคธी เค‰เคฅเคฒ-เคชुเคฅเคฒ เค•ा เคธंเค•ेเคค เคนै।

เคช्เคฐเคถ्เคจ 4.
เคตिเคฆ्เคฐोเคนिเคฏों เค•े เคฌीเคš เคเค•เคคा เคธ्เคฅाเคชिเคค เค•เคฐเคจे เค•े เคฒिเค เค•्เคฏा เคคเคฐीเค•े เค…เคชเคจाเค เค—เค? ।
เค‰เคค्เคคเคฐ: 
เคตिเคฆ्เคฐोเคนिเคฏों เค•े เคฌीเคš เคเค•เคคा เคธ्เคฅाเคชिเคค เค•เคฐเคจे เค•े เคฒिเค เคจिเคฎ्เคจ เคคเคฐीเค•े เค…เคชเคจाเค เค—เค

1. เค—ाเคฏ เค”เคฐ เคธूเค…เคฐ เค•ी เคšเคฐ्เคฌी เค•े เค•ाเคฐเคคूเคธ, เค†เคŸे เคฎें เคธूเค…เคฐ เค”เคฐ เค—ाเคฏ เค•ी เคนเคก्เคกिเคฏों เค•ा เคšूเคฐा, เคช्เคฒाเคธी เค•ी เคฒเคก़ाเคˆ เค•े 100 เคธाเคฒ เคชूเคฐे เคนोเคคे เคนी เคญाเคฐเคค เคธे เค…ंเค—्เคฐेเคœों เค•ी เคตाเคชเคธी เคœैเคธी เค–เคฌเคฐों เคจे เคนिंเคฆू-เคฎुเคธเคฒเคฎाเคจों เค•ी เคงाเคฐ्เคฎिเค• เคญाเคตเคจाเค“ं เค•ो เคธเคฎाเคจ เคฐूเคช เคธे เค‰เคค्เคคेเคœिเคค เค•เคฐเค•े เค‰เคจ्เคนें เคเค•เคœुเคŸ เค•िเคฏा। เค…เคจेเค• เคธ्เคฅाเคจों เคชเคฐ เคตिเคฆ्เคฐोเคนिเคฏों เคจे เคธ्เคค्เคฐिเคฏों เค”เคฐ เคชुเคฐुเคทों เคฆोเคจों เค•ा เคธเคนเคฏोเค— เคฒिเคฏा เคคाเค•ि เคธเคฎाเคœ เคฎें เคฒिंเค— เคญेเคฆเคญाเคต เค•เคฎ เคนो।

2. เคนिंเคฆू เค”เคฐ เคฎुเคธเคฒเคฎाเคจों เคจे เคฎिเคฒเค•เคฐ เคฎुเค—़เคฒ เคธเคฎ्เคฐाเคŸ เคฌเคนाเคฆुเคฐ เคถाเคน เค•ा เค†เคถीเคฐ्เคตाเคฆ เคช्เคฐाเคช्เคค เค•िเคฏा เคคाเค•ि เคตिเคฆ्เคฐोเคน เค•ो เคตैเคงเคคा เคช्เคฐाเคช्เคค เคนो เคธเค•े | เค”เคฐ เคฎुเค—़เคฒ เคฌाเคฆเคถाเคน เค•े เคจाเคฎ เคธे เคตिเคฆ्เคฐोเคน เค•ो เคšเคฒाเคฏा เคœा เคธเค•े।

3. เคตिเคฆ्เคฐोเคนिเคฏों เคจे เคฎिเคฒเค•เคฐ เค…เคชเคจे เคถเคค्เคฐु เคซिเคฐंเค—िเคฏों เค•ा เคธाเคฎเคจा เค•िเคฏा। เค‰เคจ्เคนोंเคจे เคฆोเคจों เคธเคฎुเคฆाเคฏों เคฎें เคฒोเค•เคช्เคฐिเคฏ เคคीเคจ เคญाเคทाเค“ं-เคนिंเคฆी, เค‰เคฐ्เคฆू เค”เคฐ เคซ़ाเคฐเคธी เคฎें เค…เคชीเคฒें เคœाเคฐी เค•ीं।

4. เคฌเคนाเคฆुเคฐเคถाเคน เค•े เคจाเคฎ เคธे เคœाเคฐी เค•ी เค—เคˆ เค˜ोเคทเคฃा เคฎें เคฎुเคนเคฎ्เคฎเคฆ เค”เคฐ เคฎเคนाเคตीเคฐ, เคฆोเคจों เค•ी เคฆुเคนाเคˆ เคฆेเคคे เคนुเค เคœเคจเคคा เคธे เค‡เคธ เคฒเคก़ाเคˆ เคฎें เคถाเคฎिเคฒ เคนोเคจे เค•ा เค†เคน्เคตाเคจ เค•िเคฏा เค—เคฏा। เคฆिเคฒเคšเคธ्เคช เคฌाเคค เคฏเคน เคนै เค•ि เค†ंเคฆोเคฒเคจ เคฎें เคนिंเคฆू เค”เคฐ เคฎुเคธเคฒเคฎाเคจों เค•े เคฌीเคš เค–ाเคˆ เคชैเคฆा เค•เคฐเคจे เค•ी เค…ंเค—्เคฐेเคœों เคฆ्เคตाเคฐा เค•ी เค—เคˆ เค•ोเคถिเคถों เค•े เคฌाเคฌเคœूเคฆ เคเคธा เค•ोเคˆ เคซเคฐ्เค• เคจเคนीं เคฆिเค–ाเคˆ เคฆिเคฏा। เค…ंเค—्เคฐेเคœ़ เคถाเคธเคจ เคจे เคฆिเคธंเคฌเคฐ, 1857 เคฎें เคชเคถ्เคšिเคฎी เค‰เคค्เคคเคฐ เคช्เคฐเคฆेเคถ เคฎें เคธ्เคฅिเคค เคฌเคฐेเคฒी เค•े เคนिंเคฆुเค“ं เค•ो เคฎुเคธเคฒเคฎाเคจों เค•े เค–िเคฒाเคซ़ เคญเคก़เค•ाเคจे เค•े เคฒिเค 50,000 เคฐुเคชเคฏे เค–เคฐ्เคš เค•िเค। เคฒेเค•िเคจ เค‰เคจเค•ी เคฏเคน เค•ोเคถिเคถ เคจाเค•ाเคฎเคฏाเคฌ เคฐเคนी।

5. 1857 เค•े เคตिเคฆ्เคฐोเคน เค•ो เคเค• เคเคธे เคฏुเคฆ्เคง เค•े เคฐूเคช เคฎें เคชेเคถ เค•िเคฏा เคœा เคฐเคนा เคฅा เคœिเคธเคฎें เคนिंเคฆुเค“ं เค”เคฐ เคฎुเคธเคฒเคฎाเคจों, เคฆोเคจों เค•ा เคจเคซा-เคจुเค•เคธाเคจ เคฌเคฐाเคฌเคฐ เคฅा। เค‡เคถ्เคคเคนाเคฐों เคฎें เค…ंเค—्เคฐेเคœों เคธे เคชเคนเคฒे เค•े เคนिंเคฆू-เคฎुเคธ्เคฒिเคฎ เค…เคคीเคค เค•ी เค“เคฐ เคธंเค•ेเคค เค•िเคฏा เคœाเคคा เคฅा เค”เคฐ เคฎुเค—़เคฒ เคธाเคฎ्เคฐाเคœ्เคฏ เค•े เคคเคนเคค เคตिเคญिเคจ्เคจ เคธเคฎुเคฆाเคฏों เค•े เคธเคน-เค…เคธ्เคคिเคค्เคต เค•ो เค—ौเคฐเคตเค—ाเคจ เค•िเคฏा เคœाเคคा เคฅा।

6. เคตिเคฆ्เคฐोเคนिเคฏों เคจे เค•เคˆ เคธंเคšाเคฐ เคฎाเคง्เคฏเคฎों เค•ा เคช्เคฐเคฏोเค— เค•िเคฏा। เคธिเคชाเคนी เคฏा เค‰เคจเค•े เคธंเคฆेเคถเคตाเคนเค• เคเค• เคธ्เคฅाเคจ เคธे เคฆूเคธเคฐे เคธ्เคฅाเคจ เคชเคฐ เคœा เคฐเคนे เคฅे। เคตिเคฆ्เคฐोเคนिเคฏों เคจे เค•ाเคฐ्เคฏเคตाเคนी เค•ो เคธเคฎเคฐूเคชเคคा, เคเค• เคœैเคธी เคฏोเคœเคจा เค”เคฐ เคธเคฎเคจ्เคตเคฏ เคธ्เคฅाเคชिเคค เค•िเคฏा เคคाเค•ि เคฒोเค—ों เคฎें เคเค•เคคा เคชैเคฆा เคนो।

7. เค…เคจेเค• เคธ्เคฅाเคจों เคชเคฐ เคธिเคชाเคนी เค…เคชเคจी เคฒाเค‡เคจों เคฎें เคฐाเคค เค•े เคธเคฎเคฏ เคชंเคšाเคฏเคคें เค•เคฐเคคे เคฅे, เคœเคนाँ เคธाเคฎूเคนिเค• เคฐूเคช เคธे เค•เคˆ เคซैเคธเคฒे เคฒिเค เคœाเคคे เคฅे। เคตे เค…เคชเคจी-เค…เคชเคจी เคœाเคคि เค”เคฐ เคœीเคตเคจ-เคถैเคฒी เค•े เคฌाเคฐे เคฎें เคจिเคฐ्เคฃเคฏ เคฒेเคคे เคฅे। เคाँเคธी เค•ी เคฐाเคจी เคฒเค•्เคท्เคฎीเคฌाเคˆ เค•ो เค”เคฐ เค•ाเคจเคชुเคฐ เค•े เคชेเคถเคตा เคจाเคจा เคธाเคนिเคฌ เค•ो เคฎुเคธ्เคฒिเคฎ เค”เคฐ เคนिंเคฆू เคธिเคชाเคนिเคฏों เคจे เคธाเคนเคธ เค”เคฐ เคตीเคฐเคคा เค•ा เคช्เคฐเคคीเค• เคฌเคจाเคฏा เคคाเค•ि เคธเคญी เคฒोเค— เคเค• เคฎंเคš เคชเคฐ เค†เค•เคฐ เคฌ्เคฐिเคŸिเคถ เคฐाเคœ्เคฏ เค•े เค–िเคฒाเคซ เคฒเคก़ เคธเค•ें।

8. เคฎुเคธ्เคฒिเคฎ เคถเคนเคœाเคฆों เค…เคฅเคตा เคจเคตाเคฌों เค•ी เค“เคฐ เคธे เค…เคฅเคตा เค‰เคจเค•े เคจाเคฎ เคชเคฐ เคœाเคฐी เค•ी เค—เคˆ เค˜ोเคทเคฃाเค“ं เคฎें เคนिंเคฆुเค“ं เค•ी เคญाเคตเคจाเค“ं เค•ा เคญी เค†เคฆเคฐ เค•िเคฏा เคœाเคคा เคฅा เคเคตं เค‰เคจเค•ा เคธเคฎाเคจ เคฐूเคช เคธे เคง्เคฏाเคจ เคฐเค–ा เคœाเคคा เคฅा।

9. เคธूเคฆเค–ोเคฐों, เคธौเคฆाเค—เคฐों เค”เคฐ เคธाเคนूเค•ाเคฐों เค•ो เคฌिเคจा เคงाเคฐ्เคฎिเค• เคญेเคฆเคญाเคต เค•िเค เคธเคญी เคฒोเค—ों เคจे เคฎिเคฒเค•เคฐ เค‡เคธเคฒिเค เคฒूเคŸा เคคाเค•ि เคชिเค›เคก़े เค”เคฐ เค—เคฐीเคฌ เคฒोเค— เค‰เคจเคธे เคฌเคฆเคฒा เคฒे เคธเค•ें เค”เคฐ เคตिเคฆ्เคฐोเคนिเคฏों เค•ी เคธंเค–्เคฏा เค†เคฎ เคฒोเค—ों เค•े เคตिเคฆ्เคฐोเคน เคฎें เคถाเคฎिเคฒ เคนोเคจे เคธे เคฌเคข़ เคธเค•े।

10. เคœเคจ เคธाเคฎाเคจ्เคฏ เค•ो เคฏเคน เคตिเคถ्เคตाเคธ เคฆिเคฒा เคฆिเคฏा เค—เคฏा เค•ि เค…ंเค—्เคฐेเคœ़ เคธंเคชूเคฐ्เคฃ เคญाเคฐเคค เค•ा เคˆเคธाเคˆเค•เคฐเคฃ เค•เคฐเคจा เคšाเคนเคคे เคนैं। เค‡เคธ เคช्เคฐเค•ाเคฐ เคœเคจ เคธाเคฎाเคจ्เคฏ เค•ो เคฏเคน เคช्เคฐेเคฐเคฃा เคฆी เค—เคˆ เค•ि เคธเคฌ เคเค• เคนोเค•เคฐ เคงเคฐ्เคฎ เค”เคฐ เคœाเคคि เค•े เคญेเคฆเคญाเคต เค•ो เคญूเคฒเค•เคฐ เค…เคชเคจी เค…เคธ्เคฎिเคคा เค•े เคฒिเค เคฌ्เคฐिเคŸिเคถ เคถाเคธเคจ เค•े เคตिเคฐुเคฆ्เคง เค›ेเคก़े เค—เค เคธंเค˜เคฐ्เคท เคฎें เคญाเค— เคฒें।

เคช्เคฐเคถ्เคจ 5.
เค…ंเค—्เคฐेเคœ़ों เคจे เคตिเคฆ्เคฐोเคน เค•ो เค•ुเคšเคฒเคจे เค•े เคฒिเค เค•्เคฏा เค•เคฆเคฎ เค‰เค ाเค?
เค‰เคค्เคคเคฐ: 
เค…ंเค—्เคฐेเคœ़ों เคจे เคตिเคฆ्เคฐोเคน เค•ो เค•ुเคšเคฒเคจे เค•े เคฒिเค เคจिเคฎ्เคจเคฒिเค–िเคค เค•เคฆเคฎ เค‰เค ाเค

  1. เคฆिเคฒ्เคฒी เค•ो เค•เคฌ्เคœे เคฎें เคฒेเคจे เค•ी เค…ंเค—्เคฐेเคœों เค•ी เค•ोเคถिเคถ เคœूเคจ, 1857 เคฎें เคฌเคก़े เคชैเคฎाเคจे เคชเคฐ เคถुเคฐू เคนुเคˆ, เคฒेเค•िเคจ เคฏเคน เคฎुเคนिเคฎ เคธिเคคंเคฌเคฐ เค•े เค†เค–िเคฐ เคฎें เคœाเค•เคฐ เคชूเคฐी เคนो เคชाเคˆ। เคฆोเคจों เคคเคฐเคซ เคธे เคœเคฎเค•เคฐ เคนเคฎเคฒे เค•िเค เค—เค เค”เคฐ เคฆोเคจों เคชเค•्เคทों เค•ो เคญाเคฐी เคจुเค•เคธाเคจ เค‰เค ाเคจा เคชเคก़ा। เค‡เคธเค•ी เคเค• เคตเคœเคน เคฏเคน เคฅी เค•ि เคชूเคฐे เค‰เคค्เคคเคฐ เคญाเคฐเคค เค•े เคตिเคฆ्เคฐोเคนी เคฐाเคœเคงाเคจी เค•ो เคฌเคšाเคจे เค•े เคฒिเค เคฆिเคฒ्เคฒी เคฎें เค† เคœเคฎे เคฅे।
  2. เค•ाเคจूเคจ เค”เคฐ เคฎुเค•เคฆเคฎे เค•ी เคธाเคฎाเคจ्เคฏ เคช्เคฐเค•्เคฐिเคฏा เคฐเคฆ्เคฆ เค•เคฐ เคฆी เค—เคˆ เคฅी เค”เคฐ เคฏเคน เคธ्เคชเคท्เคŸ เค•เคฐ เคฆिเคฏा เค—เคฏा เคฅा เค•ि เคตिเคฆ्เคฐोเคนी เค•ी เค•ेเคตเคฒ เคเค• เคธเคœा | เคนो เคธเค•เคคी เคนै เคธเคœा-เค-เคฎौเคค।।
  3. เค‰เคค्เคคเคฐ เคญाเคฐเคค เค•ो เคฆोเคฌाเคฐा เคœीเคคเคจे เค•े เคฒिเค เคธेเคจा เค•ी เค•เคˆ เคŸुเค•เคก़िเคฏों เค•ो เคฐเคตाเคจा เค•เคฐเคจे เคธे เคชเคนเคฒे เค…ंเค—्เคฐेเคœों เคจे เค‰เคชเคฆ्เคฐเคต เคถांเคค เค•เคฐเคจे เค•े เคฒिเค। เคซौเคœिเคฏों เค•ी เค†เคธाเคจी เค•े เคฒिเค เค•ाเคจूเคจ เคชाเคฐिเคค เค•เคฐ เคฆिเค เคฅे।
  4. เคฎเคˆ เค”เคฐ เคœूเคจ, 1857 เคฎें เคชाเคธ เค•िเค เค—เค เค•ाเคจूเคจों เค•े เคฆ्เคตाเคฐा เคจ เค•ेเคตเคฒ เคธเคฎूเคšे เค‰เคค्เคคเคฐ เคญाเคฐเคค เคฎें เคฎाเคฐ्เคถเคฒ เคฒॉ เคฒाเค—ू เค•เคฐ เคฆिเคฏा เค—เคฏा เคฌเคฒ्เค•ि เคซौเคœी เค…เคซเคธเคฐों เค”เคฐ เคฏเคนाँ เคคเค• เค•ि เค†เคฎ เค…ंเค—्เคฐेเคœों เค•ो เคญी เคเคธे เคนिंเคฆुเคธ्เคคाเคจिเคฏों เคชเคฐ เคญी เคฎुเค•เคฆเคฎा เคšเคฒाเคจे เค”เคฐ เค‰เคจเค•ो เคธเคœा เคฆेเคจे เค•ा เค…เคงिเค•ाเคฐ เคฆे เคฆिเคฏा เค—เคฏा เคœिเคจ เคชเคฐ เคตिเคฆ्เคฐोเคน เคฎें เคถाเคฎिเคฒ เคนोเคจे เค•ा เคถเค• เคฎाเคค्เคฐ เคฅा।
  5. เคจเค เคตिเคถेเคท เค•ाเคจूเคจों เค”เคฐ เคฌ्เคฐिเคŸेเคจ เคธे เคฎँเค—ाเคˆ เค—เคˆ เคจเคฏी เคธैเคจ्เคฏ เคŸुเค•เคก़िเคฏों เคธे เคฒैเคธ เค…ंเค—्เคฐेเคœ เคธเคฐเค•ाเคฐ เคจे เคตिเคฆ्เคฐोเคน เค•ो เค•ुเคšเคฒเคจे เค•ा เค•ाเคฎ เคถुเคฐू | เค•เคฐ เคฆिเคฏा। เคตिเคฆ्เคฐोเคนिเคฏों เค•ी เคคเคฐเคน เคตे เคญी เคฆिเคฒ्เคฒी เค•े เคธांเค•ेเคคिเค• เคฎเคนเคค्เคค्เคต เค•ो เคฌเค–ूเคฌी เคธเคฎเคเคคे เคฅे। เคฒिเคนाเคœा, เค‰เคจ्เคนोंเคจे เคฆोเคคเคฐเคซा เคนเคฎเคฒा เคฌोเคฒ เคฆिเคฏा। เคเค• เคคเคฐเคซ เค•ोเคฒเค•ाเคคा เคธे, เคฆूเคธเคฐी เคคเคฐเคซ เคชंเคœाเคฌ เคธे เคฆिเคฒ्เคฒी เค•ी เคคเคฐเคซ เค•ूเคš เคนुเค†।
  6. เค…ंเค—्เคฐेเคœों เคจे เค•ूเคŸเคจीเคคि เค•ा เคธเคนाเคฐा เคฒेเค•เคฐ เคถिเค•्เคทिเคค เคตเคฐ्เค— เค”เคฐ เคœเคฎींเคฆाเคฐों เค•ो เคตिเคฆ्เคฐोเคน เคธे เคฆूเคฐ เคฐเค–ा। เค‰เคจ เคฒोเค—ों เคจे เคœเคฎींเคฆाเคฐों เค•ो เคœाเค—ीเคฐें เคตाเคชเคธ เคฒौเคŸाเคจे เค•ा เค†เคถ्เคตाเคธเคจ เคฆिเคฏा।
  7. เค…ंเค—्เคฐेเคœों เคจे เคธंเคšाเคฐ เคธांเคงเคจों เคชเคฐ เค…เคชเคจा เคชूเคฐ्เคฃ เคจिเคฏंเคค्เคฐเคฃ เคฌเคจाเค เคฐเค–ा। เคชเคฐिเคฃाเคฎเคธ्เคตเคฐूเคช เคตिเคฆ्เคฐोเคน เค•ी เคธूเคšเคจा เคฎिเคฒเคคे เคนी เคตे เค‰เคšिเคค เค•ाเคฐ्เคฏเคตाเคนी เค•เคฐเค•े เคตिเคฆ्เคฐोเคนिเคฏों เค•ी เคฏोเคœเคจाเค“ं เค•ो เคตिเคซเคฒ เค•เคฐ เคฆेเคคे เคฅे।

เคจिเคฎ्เคจเคฒिเค–िเคค เคชเคฐ เคเค• เคฒเค˜ु เคจिเคฌंเคง เคฒिเค–िเค (เคฒเค—เคญเค— 250-300 เคถเคฌ्เคฆों เคฎें)

เคช्เคฐเคถ्เคจ 6.
เค…เคตเคง เคฎें เคตिเคฆ्เคฐोเคน เค‡เคคเคจा เคต्เคฏाเคชเค• เค•्เคฏों เคฅा? เค•िเคธाเคจ, เคคाเคฒ्เคฒुเค•़เคฆाเคฐ เค”เคฐ เคœ़เคฎींเคฆाเคฐ เค‰เคธเคฎें เค•्เคฏों เคถाเคฎिเคฒ เคนुเค?
เค‰เคค्เคคเคฐ: 
เค…เคตเคง เคฎें เคตिเคฆ्เคฐोเคน เค•ा เคต्เคฏाเคชเค• เคช्เคฐเคธाเคฐ เคนुเค† เค”เคฐ เคฏเคน เคตिเคฆेเคถी เคถाเคธเคจ เค•े เคตिเคฐुเคฆ्เคง เคฒोเค•-เคช्เคฐเคคिเคฐोเคง เค•ी เค…เคญिเคต्เคฏเค•्เคคि เคฌเคจ เค—เคฏा। เค•िเคธाเคจों, เคคाเคฒ्เคฒुเค•เคฆाเคฐों เค”เคฐ เคœเคฎींเคฆाเคฐों เคธเคญी เคจे เค‡เคธเคฎें เคญाเค— เคฒिเคฏा। เค…เคตเคง เคฎें เคตिเคฆ्เคฐोเคน เค•ा เคธूเคค्เคฐเคชाเคค เคฒเค–เคจเคŠ เคธे เคนुเค†, เคœिเคธเค•ा เคจेเคคृเคค्เคต เคฌेเค—เคฎ เคนเคœเคฐเคค เคฎเคนเคฒ เคฆ्เคตाเคฐा เค•िเคฏा เค—เคฏा। เคฌेเค—เคฎ เคจे 4 เคœूเคจ, 1857 เคˆเฅฆ เค•ो เค…เคชเคจे เค…เคฒ्เคชเคตเคฏเคธ्เค• เคชुเคค्เคฐ เคฌिเคฐเคœिเคธ เค•ाเคฆเคฐ เค•ो เค…เคตเคง เค•ा เคจเคตाเคฌ เค˜ोเคทिเคค เค•เคฐเค•े เค…ंเค—्เคฐेเคœों เค•े เคตिเคฐुเคฆ्เคง เคธंเค˜เคฐ्เคท เคช्เคฐाเคฐंเคญ เค•เคฐ เคฆिเคฏा। เค…เคตเคง เค•े เคœ़เคฎींเคฆाเคฐों, เค•िเคธाเคจों เคคเคฅा เคธैเคจिเค•ों เคจे เคฌेเค—़เคฎ เค•ी เคฎเคฆเคฆ เค•ी। เคตिเคฆ्เคฐोเคนिเคฏों เคจे เค…เคธीเคฎ เคตीเคฐเคคा เค•ा เคชเคฐिเคšเคฏ เคฆेเคคे เคนुเค 1 เคœुเคฒाเคˆ, 1857 เคˆเฅฆ เค•ो เคฌ्เคฐिเคŸिเคถ เคฐेเคœीเคกेंเคธी เค•ा เค˜ेเคฐा เคกाเคฒ เคฆिเคฏा เค”เคฐ เคถीเค˜्เคฐ เคนी เคธเคฎ्เคชूเคฐ्เคฃ เค…เคตเคง เคฎें เค•्เคฐाเคจ्เคคिเค•ाเคฐिเคฏों เค•ी เคชเคคाเค•ा เคซเคนเคฐाเคจे เคฒเค—ी। เค…เคตเคง เคฎें เคตिเคฆ्เคฐोเคน เค•े เคต्เคฏाเคชเค• เคช्เคฐเคธाเคฐ เค•ा เคธเคฐ्เคตाเคงिเค• เคฎเคนเคค्เคค्เคตเคชूเคฐ्เคฃ เค•ाเคฐเคฃ เคฏเคน เคฅा เค•ि เค‡เคธ เค•्เคทेเคค्เคฐ เคฎें เคฌ्เคฐिเคŸिเคถ เคถाเคธเคจ เคจे เคฐाเคœเค•ुเคฎाเคฐों, เคคाเคฒ्เคฒुเค•เคฆाเคฐों, เค•िเคธाเคจों เคคเคฅा เคธिเคชाเคนिเคฏों เคธเคญी เค•ो เคธเคฎाเคจ เคฐूเคช เคธे เคช्เคฐเคญाเคตिเคค เค•िเคฏा เคฅा। เคธเคญी เคจे เค…เคตเคง เคฎें เคฌ्เคฐिเคŸिเคถ เคถाเคธเคจ เค•ी เคธ्เคฅाเคชเคจा เค•े เคชเคฐिเคฃाเคฎเคธ्เคตเคฐूเคช เค…เคจेเค• เคช्เคฐเค•ाเคฐ เค•ी เคชीเคก़ाเค“ं เค•ो เค…เคจुเคญเคต เค•िเคฏा เคฅा।

เคธเคญी เค•े เคฒिเค เค…เคตเคง เคฎें เคฌ्เคฐिเคŸिเคถ เคถाเคธเคจ เค•ा เค†เค—เคฎเคจ เคเค• เคฆुเคจिเคฏा เค•ी เคธเคฎाเคช्เคคि เค•ा เคช्เคฐเคคीเค• เคฌเคจ เค—เคฏा เคฅा। เคœो เคšीเคœें เคฒोเค—ों เค•ो เคฌเคนुเคค เคช्เคฐिเคฏ เคฅीं, เคตे เค‰เคจเค•ी เค†ँเค–ों เค•े เคธाเคฎเคจे เคนी เค›िเคจ्เคจ-เคญिเคจ्เคจ เคนो เคฐเคนी เคฅीं। 1857 เคˆเฅฆ เค•ा เคตिเคฆ्เคฐोเคน เคฎाเคจो เค‰เคจเค•ी เคธเคญी เคญाเคตเคจाเค“ं, เคฎुเคฆ्เคฆों, เคชเคฐเคฎ्เคชเคฐाเค“ं เคเคตं เคจिเคท्เค ाเค“ं เค•ी เค…เคญिเคต्เคฏเค•्เคคि เค•ा เคธ्เคฐोเคค เคฌเคจ เค—เคฏा เคฅा। เค…เคตเคง เค•े เคฌ्เคฐिเคŸिเคถ เคˆเคธ्เคŸ เค‡ंเคกिเคฏा เค•ंเคชเคจी เค•े เคธाเคฎ्เคฐाเคœ्เคฏ เคฎें เคตिเคฒเคฏ เคธे เค•ेเคตเคฒ เคจเคตाเคฌ เคนी เค…เคชเคจी เค—เคฆ्เคฆी เคธे เคตंเคšिเคค เคจเคนीं เคนुเค† เคฅा, เค…เคชिเคคु เค‡เคธเคจे เค‡เคธ เค•्เคทेเคค्เคฐ เค•े เคคाเคฒ्เคฒुเค•เคฆाเคฐों เค•ो เคญी เค‰เคจเค•ी เคถเค•्เคคि, เคธเคฎ्เคชเคฆा เคเคตं เคช्เคฐเคญाเคต เคธे เคตंเคšिเคค เค•เคฐ เคฆिเคฏा เคฅा। เค‰เคฒ्เคฒेเค–เคจीเคฏ เคนै เค•ि เคคाเคฒ्เคฒुเค•เคฆाเคฐों เค•ा เคšिเคฐเค•ाเคฒ เคธे เค…เคชเคจे-เค…เคชเคจे เค•्เคทेเคค्เคฐ เคฎें เคฎเคนเคค्เคค्เคตเคชूเคฐ्เคฃ เคธ्เคฅाเคจ เคฅा। เค…เคตเคง เค•े เคธเคฎ्เคชूเคฐ्เคฃ เคฆेเคนाเคคी เค•्เคทेเคค्เคฐ เคฎें เคคाเคฒ्เคฒुเค•เคฆाเคฐों เค•ी เคœाเค—ीเคฐें เคเคตं เค•िเคฒे เคฅे। เค‰เคจเค•ा เค…เคชเคจे-เค…เคชเคจे เค•्เคทेเคค्เคฐ เค•ी เคœ़เคฎीเคจ เค”เคฐ เคธเคค्เคคा เคชเคฐ เคช्เคฐเคญाเคตเคถाเคฒी เคจिเคฏंเคค्เคฐเคฃ เคฅा। เคญाเคฐเคค เคฎें เคฌ्เคฐिเคŸिเคถ เคถाเคธเคจ เค•ी เคธ्เคฅाเคชเคจा เคธे เคชเคนเคฒे เคคाเคฒ्เคฒुเค•เคฆाเคฐों เค•े เค…เคชเคจे เค•िเคฒे เค”เคฐ เคนเคฅिเคฏाเคฐเคฌंเคฆ เคธैเคจिเค• เคนोเคคे เคฅे। เค•ुเค› เคฌเคก़े เคคाเคฒ्เคฒुเค•เคฆाเคฐों เค•े เคชाเคธ 12,000 เคคเค• เคชैเคฆเคฒ เคธिเคชाเคนी เคนोเคคे เคฅे। เค›ोเคŸे-เค›ोเคŸे เคคाเคฒ्เคฒुเค•เคฆाเคฐों เค•े เคชाเคธ เคญी เคฒเค—เคญเค— 200 เคธिเคชाเคนी เคคो เคนोเคคे เคนी เคฅे। เค…เคตเคง เค•े เคตिเคฒเคฏ เค•े เคคเคค्เค•ाเคฒ เคชเคถ्เคšाเคค् เคคाเคฒ्เคฒुเค•เคฆाเคฐों เค•े เคฆुเคฐ्เค—ों เค•ो เคจเคท्เคŸ เค•เคฐ เคฆिเคฏा เค—เคฏा เคคเคฅा เค‰เคจเค•ी เคธेเคจाเค“ं เค•ो เคญंเค— เค•เคฐ เคฆिเคฏा เค—เคฏा। เคชเคฐिเคฃाเคฎเคธ्เคตเคฐूเคช เคฌ्เคฐिเคŸिเคถ เคถाเคธเคจ เค•े เคตिเคฐुเคฆ्เคง เคคाเคฒ्เคฒुเค•เคฆाเคฐों เค”เคฐ เคœเคฎींเคฆाเคฐों เค•ा เค…เคธंเคคोเคท เค…เคชเคจी เคšเคฐเคฎ เคธीเคฎा เคชเคฐ เคชเคนुँเคš เค—เคฏा।

เคฌ्เคฐिเคŸिเคถ เคญू-เคฐाเคœเคธ्เคต เคจीเคคि เคจे เคญी เคคाเคฒ्เคฒुเค•เคฆाเคฐों เค•ी เคถเค•्เคคि เคเคตं เคช्เคฐเคญुเคธเคค्เคคा เคชเคฐ เคช्เคฐเคฌเคฒ เคช्เคฐเคนाเคฐ เค•िเคฏा। เค…เคตเคง เค•े เค…เคงिเค—्เคฐเคนเคฃ เค•े เคฌाเคฆ เคฌ्เคฐिเคŸिเคถ เคถाเคธเคจ เคจे เคตเคนाँ เคญू-เคฐाเคœเคธ्เคต เค•े ‘เคเค•เคฎुเคถ्เคค เคฌเคจ्เคฆोเคฌเคธ्เคค’ เค•ो เคฒाเค—ू เค•िเคฏा। เค‡เคธ เคฌเคจ्เคฆोเคฌเคธ्เคค เค•े เค…เคจुเคธाเคฐ เคคाเคฒ्เคฒुเค•เคฆाเคฐों เค•ो เค•ेเคตเคฒ เคฌिเคšौเคฒिเค เค…เคฅเคตा เคฎเคง्เคฏเคธ्เคฅ เคฎाเคจा เค—เคฏा เคœिเคจเค•े เคœ़เคฎीเคจ เคชเคฐ เคฎाเคฒिเค•ाเคจा เคนเค• เคจเคนीं เคฅे। เค‡เคธ เคช्เคฐเค•ाเคฐ เค‡เคธ เคฌเคจ्เคฆोเคฌเคธ्เคค เค•े เค…ंเคคเคฐ्เค—เคค เคคाเคฒ्เคฒुเค•เคฆाเคฐों เค•ो เค‰เคจเค•ी เคœเคฎीเคจों เคธे เคตंเคšिเคค เค•िเคฏा เคœाเคจे เคฒเค—ा। เค‰เคชเคฒเคฌ्เคง เคธाเค•्เคท्เคฏों เคธे เคชเคคा เคšเคฒเคคा เคนै เค•ि เค…เคงिเค—्เคฐเคนเคฃ เคธे เคชเคนเคฒे เค…เคตเคง เค•े 67 เคช्เคฐเคคिเคถเคค เค—ाँเคต เคคाเคฒ्เคฒुเค•เคฆाเคฐों เค•े เค…เคงिเค•ाเคฐ เคฎें เคฅे, เค•िเคจ्เคคु เคเค•เคฎुเคถ्เคค เคฌเคจ्เคฆोเคฌเคธ्เคค เคฒाเค—ू เค•िเค เคœाเคจे เค•े เคฌाเคฆ เค‰เคจเค•े เค…เคงिเค•ाเคฐ เคฎें เค•ेเคตเคฒ 38 เคช्เคฐเคคिเคถเคค เค—ाँเคต เคฐเคน เค—เค। เคฆเค•्เคทिเคฃ เค…เคตเคง เค•े เคคाเคฒ्เคฒुเค•เคฆाเคฐों เค•े 50 เคช्เคฐเคคिเคถเคค เคธे เคญी เค…เคงिเค• เค—ाँเคต เค‰เคจเค•े เคนाเคฅों เคธे เคจिเค•เคฒ เค—เค। เคคाเคฒ्เคฒुเค•เคฆाเคฐों เค•ो เค‰เคจเค•ी เคธเคค्เคคा เคธे เคตंเคšिเคค เค•เคฐ เคฆिเค เคœाเคจे เค•े เค•ाเคฐเคฃ เคเค• เคธเคฎ्เคชूเคฐ्เคฃ เคธाเคฎाเคœिเค• เคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा เคจเคท्เคŸ เคนो เค—เคˆ। เค•िเคธाเคจों เค•ो เคคाเคฒ्เคฒुเค•เคฆाเคฐों เค•े เคธाเคฅ เคฌाँเคงเคจे เคตाเคฒे เคจिเคท्เค ा เค”เคฐ เคธंเคฐเค•्เคทเคฃ เค•े เคฌंเคงเคจ เคจเคท्เคŸ-เคญ्เคฐเคท्เคŸ เคนो เค—เค। เค‰เคฒ्เคฒेเค–เคจीเคฏ เคนै เค•ि เคฏเคฆि เคคाเคฒ्เคฒुเค•เคฆाเคฐ เคœเคจเคคा เค•ा เค‰เคค्เคชीเคก़เคจ เค•เคฐเคคे เคฅे เคคो เคตिเคชเคค्เคคि เค•ी เค˜เคก़ी เคฎें เคเค• เคฆเคฏाเคฒु เค…เคญिเคญाเคตเค• เค•े เคธเคฎाเคจ เคตे เค‰เคธเค•ी เคฆेเค–เคญाเคฒ เคญी เค•เคฐเคคे เคฅे।

เค…เคตเคง เค•े เค…เคงिเค—्เคฐเคนเคฃ เค•े เคฌाเคฆ เคฎเคจเคฎाเคจे เคฐाเคœเคธ्เคต เค†เค•เคฒเคจ เคเคตं เค—ैเคฐ-เคฒเคšीเคฒी เคฐाเคœเคธ्เคต เคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा เค•े เค•ाเคฐเคฃ เค•िเคธाเคจों เค•ी เคธ्เคฅिเคคि เคฆเคฏเคจीเคฏ เคนो เค—เคˆ। เค…เคฌ เค•िเคธाเคจों เค•ो เคจ เคคो เคตिเคชเคค्เคคि เค•ी เค˜เคก़ी เคฎें เค…เคฅเคตा เคซเคธเคฒ เค–เคฐाเคฌ เคนो เคœाเคจे เคชเคฐ เคธเคฐเค•ाเคฐी เคฐाเคœเคธ्เคต เคฎें เค•เคฎी เค•ी เคœाเคจे เค•ी เค†เคถा เคฅी เค”เคฐ เคจ เคนी เคคीเคœ-เคค्เคฏोเคนाเคฐों เคชเคฐ เค•िเคธी เคช्เคฐเค•ाเคฐ เค•ी เคธเคนाเคฏเคคा เค…เคฅเคตा เค•เคฐ्เคœ เคฎिเคฒ เคชाเคจे เค•ी เค•ोเคˆ เค‰เคฎ्เคฎीเคฆ เคฅी। เค‡เคธ เคช्เคฐเค•ाเคฐ เค•िเคธाเคจों เคฎें เคฌ्เคฐिเคŸिเคถ เคถाเคธเคจ เค•े เคตिเคฐुเคฆ्เคง เค…เคธंเคคोเคท เคฌเคข़เคจे เคฒเค—ा। เค•िเคธाเคจों เค•े เค…เคธंเคคोเคท เค•ा เคช्เคฐเคญाเคต เคซौเคœी เคฌैเคฐเค•ों เคคเค• เคญी เคชเคนुँเคšเคจे เคฒเค—ा เคฅा เค•्เคฏोंเค•ि เค…เคงिเค•ांเคถ เคธैเคจिเค•ों เค•ा เคธंเคฌंเคง เค•िเคธाเคจ เคชเคฐिเคตाเคฐों เคธे เคฅा। เค‰เคฒ्เคฒेเค–เคจीเคฏ เคนै เค•ि 1857 เคˆเฅฆ เคฎें เค…เคตเคง เค•े เคœिเคจ-เคœिเคจ เค•्เคทेเคค्เคฐों เคฎें เคฌ्เคฐिเคŸिเคถ เคถाเคธเคจ เค•ो เค•เค ोเคฐ เคช्เคฐเคคिเคฐोเคง เค•ा เคธाเคฎเคจा เค•เคฐเคจा เคชเคก़ा, เค‰เคจ-เค‰เคจ เค•्เคทेเคค्เคฐों เคฎें เคธंเค˜เคฐ्เคท เค•ी เคตाเคธ्เคคเคตिเค• เคฌाเค—เคกोเคฐ เคคाเคฒ्เคฒुเค•เคฆाเคฐों เคเคตं เค•िเคธाเคจों เค•े เคนाเคฅों เคฎें เคฅी। เค…เคงिเค•ांเคถ เคคाเคฒ्เคฒुเค•เคฆाเคฐों เค•ी เค…เคตเคง เค•े เคจเคตाเคฌ เค•े เคช्เคฐเคคि เค—เคนเคฐी เคจिเคท्เค ा เคฅी। เค…เคคः เคตे เคฒเค–เคจเคŠ เคœाเค•เคฐ เคฌेเค—เคฎ เคนเคœ़เคฐเคค เคฎเคนเคฒ เค•े เคจेเคคृเคค्เคต เคฎें เคฌ्เคฐिเคŸिเคถ เคถाเคธเคจ เค•े เคตिเคฐुเคฆ्เคง เคธंเค˜เคฐ्เคท เคฎें เคธเคฎ्เคฎिเคฒिเคค เคนो เค—เค। เค‰เคฒ्เคฒेเค–เคจीเคฏ เคนै เค•ि เค•ुเค› เคคाเคฒ्เคฒुเค•เคฆाเคฐ เคคो เคฌेเค—़เคฎ เค•ी เคชเคฐाเคœเคฏ เค•े เคฌाเคฆ เคญी เคฌ्เคฐिเคŸिเคถ เคถाเคธเคจ เค•े เคตिเคฐुเคฆ्เคง เคธंเค˜เคฐ्เคท เคฎें เคœुเคŸे เคฐเคนे। เค‡เคธ เคช्เคฐเค•ाเคฐ, เคฏเคน เคธ्เคชเคท्เคŸ เคนो เคœाเคคा เคนै เค•ि เค•िเคธाเคจों, เคคाเคฒ्เคฒुเค•เคฆाเคฐों, เคœ़เคฎींเคฆाเคฐों เคคเคฅा เคธिเคชाเคนिเคฏों เค•े เค…เคธंเคคोเคท เคจे เค…เคตเคง เคฎें เค‡เคธ เคตिเคฆ्เคฐोเคน เค•ी เคต्เคฏाเคชเค•เคคा เค•ो เคตिเคถेเคท เคฐूเคช เคธे เคช्เคฐเคญाเคตिเคค เค•िเคฏा เคฅा।

เคช्เคฐเคถ्เคจ 7.
เคตिเคฆ्เคฐोเคนी เค•्เคฏा เคšाเคนเคคे เคฅे? เคตिเคญिเคจ्เคจ เคธाเคฎाเคœिเค• เคธเคฎूเคนों เค•ी เคฆृเคท्เคŸि เคฎें เค•िเคคเคจा เคซ़เคฐ्เค• เคฅा?
เค‰เคค्เคคเคฐ: 
เคตिเคฆ्เคฐोเคนी เคญाเคฐเคค เคธे เคฌ्เคฐिเคŸिเคถ เคถाเคธเคจ เคธเคค्เคคा เค•ो เค‰เค–ाเคก़ เคซेंเค•เคจा เคšाเคนเคคे เคฅे। เคตिเคญिเคจ्เคจ เคธाเคฎाเคœिเค• เคธเคฎूเคน เคเค• เคธाเคฎाเคจ्เคฏ เค‰เคฆ्เคฆेเคถ्เคฏ เคธे เคธंเค˜เคฐ्เคท เคฎें เคญाเค— เคฒे เคฐเคนे เคฅे เค”เคฐ เคตเคน เคธाเคฎाเคจ्เคฏ เค‰เคฆ्เคฆेเคถ्เคฏ เคฅा-‘ เคญाเคฐเคค เคธे เคฌ्เคฐिเคŸिเคถ เคถाเคธเคจ เคธเคค्เคคा เค•ो เค‰เค–ाเคก़ เคซेंเค•เคจा।’ เคฏเคนी เค•ाเคฐเคฃ เคฅा เค•ि เค‡เคธ เคตिเคฆ्เคฐोเคน เค•ो เค…ंเค—्เคฐेเคœों เค•े เคตिเคฐुเคฆ्เคง เคเค• เคเคธे เคธंเค˜เคฐ्เคท เค•े เคฐूเคช เคฎें เคช्เคฐเคธ्เคคुเคค เค•िเคฏा เค—เคฏा เคœिเคธเคฎें เคธเคญी เคฒाเคญ-เคนाเคจि เค•े เคธเคฎाเคจ เคฐूเคช เคธे เคญाเค—ीเคฆाเคฐ เคฅे। เคตाเคธ्เคคเคต เคฎें, เคฌ्เคฐिเคŸिเคถ เคถाเคธเคจ เค•े เค…เคงीเคจ เคญाเคฐเคคीเคฏ เคธเคฎाเคœ เค•े เคช्เคฐเคค्เคฏेเค• เคตเคฐ्เค— เค•े เคนिเคคों เค•ो เคนाเคจि เคชเคนुँเคšी เคฅी। เค…เคคः เค‰เคจเคฎें เคฌ्เคฐिเคŸिเคถ เคธเคค्เคคा เค•े เคตिเคฐुเคฆ्เคง เค…เคธंเคคोเคท เคšเคฐเคฎ เคธीเคฎा เคชเคฐ เคชเคนुँเคš เค—เคฏा เคฅा। เคตिเคญिเคจ्เคจ เคธाเคฎाเคœिเค• เคธเคฎूเคน เค…เคชเคจे-เค…เคชเคจे เคนिเคคों เค•ी เคฐเค•्เคทा เค•े เคฒिเค เคตिเคฆ्เคฐोเคน เคฎें เคธเคฎ्เคฎिเคฒिเคค เคนुเค เคฅे। เค…เคคः เคเค• เคธाเคฎाเคจ्เคฏ เค‰เคฆ्เคฆेเคถ्เคฏ เคนोเคคे เคนुเค เคญी เค‰เคจเค•ी เคฆृเคท्เคŸि เคฎें เค…ंเคคเคฐ เคฅा।

เคถाเคธเค• เคเคตं เคถाเคธเค• เคตเคฐ्เค— เคธे เคธंเคฌंเคงिเคค เคฒोเค— เคœैเคธे เคฎुเค—เคฒ เคธเคฎ्เคฐाเคŸ, เคฌเคนाเคฆुเคฐเคถाเคน เคฆ्เคตिเคคीเคฏ, เคाँเคธी เค•ी เคฐाเคจी เคฒเค•्เคท्เคฎीเคฌाเคˆ, เคชेเคถเคตा เคตाเคœीเคฐाเคต เคฆ्เคตिเคคीเคฏ เค•े เค‰เคค्เคคเคฐाเคงिเค•ाเคฐी เคจाเคจा เคธाเคนเคฌ, เค…เคตเคง เค•ी เคฌेเค—เคฎ เคนเคœเคฐเคค เคฎเคนเคฒ, เค†เคฐा เค•े เคฐाเคœा เค•ुँเคตเคฐเคธिंเคน, เคœाเคŸ เคจेเคคा เคถाเคนเคฎเคฒ, เคฌเคก़े-เคฌเคก़े เคœाเค—ीเคฐเคฆाเคฐ เค”เคฐ เคคाเคฒ्เคฒुเค•เคฆाเคฐ เคญाเคฐเคค เคธे เคฌ्เคฐिเคŸिเคถ เคธเคค्เคคा เค•ो เค‰เค–ाเคก़ เค•เคฐ เค…เคชเคจे-เค…เคชเคจे เคฐाเคœ्เคฏों เคเคตं เคœाเค—ीเคฐों เค•ो เคชुเคจः เคช्เคฐाเคช्เคค เค•เคฐเคจा เคšाเคนเคคे เคฅे। เคฌ्เคฐिเคŸिเคถ เคช्เคฐเคถाเคธเค•ों เคจे เคธाเคงเคจों เค•े เค”เคšिเคค्เคฏ เค…เคฅเคตा เค…เคจौเคšिเคค्เคฏ เค•ी เค•ोเคˆ เคชเคฐเคตाเคน เคจ เค•เคฐเคคे เคนुเค เค•เคนीं เค›เคฒ, เค•เคนीं เคฌเคฒ เคคो เค•เคนीं เคฌिเคจा เค•िเคธी เค†เคก़ เค•े เคนी เค…เคงिเค•ाเคงिเค• เคญाเคฐเคคीเคฏ เคฐाเคœ्เคฏों เคเคตं เคฐिเคฏाเคธเคคों เค•ा เคตिเคฒเคฏ เค…ंเค—्เคฐेเคœी เคธाเคฎ्เคฐाเคœ्เคฏ เคฎें เค•เคฐ เคฒिเคฏा เคฅा। เคฌ्เคฐिเคŸिเคถ เคช्เคฐเคถाเคธเคจ เคจे เคœเคฎींเคฆाเคฐी เคฌंเคฆोเคฌเคธ्เคค เค•े เค…ंเคคเคฐ्เค—เคค เคญू-เคฐाเคœเคธ्เคต เค•े เคฐूเคช เคฎें เคตिเคถाเคฒ เคงเคจเคฐाเคถि เคœเคฎींเคฆाเคฐों เคชเคฐ เคฅोเคช เคฆी।

เคฌเค•ाเคฏा เคฒเค—ाเคจ เค•े เค•ाเคฐเคฃ เค‰เคจเค•ी เคœाเค—ीเคฐों เค•ो เคจीเคฒाเคฎ เค•เคฐ เคฆिเคฏा เคœाเคคा เคฅा। เค•िเคธी เคœเคจाเคจा เคจौเค•เคฐ เค…เคฅเคตा เค—ुเคฒाเคฎ เคฆ्เคตाเคฐा เคฆाเคฏเคฐ เค•िเค เคฎुเค•เคฆเคฎें เคฎें เคญी เค‰เคจ्เคนें เค…เคฆाเคฒเคค เคฎें เค‰เคชเคธ्เคฅिเคค เคนोเคจा เคชเคก़เคคा เคฅा। เค‰เคจ्เคนें เคธ्เค•ूเคฒों, เค…เคธ्เคชเคคाเคฒों, เคธเคก़เค•ों เค†เคฆि เค•े เคฒिเค เคตिเคถाเคฒ เคงเคจเคฐाเคถि เคšंเคฆे เค•े เคฐूเคช เคฎें เคฆेเคจी เคชเคก़เคคी เคฅी। เคฌ्เคฐिเคŸिเคถ เคถाเคธเคจ เค•े เคธเคฎाเคช्เคค เคนो เคœाเคจे เคธे เค‰เคจ्เคนें เค‡เคจ เคธเคญी เคธเคฎเคธ्เคฏाเค“ं เคธे เค›ुเคŸเค•ाเคฐा เคฎिเคฒ เคธเค•เคคा เคฅा। เคญाเคฐเคคीเคฏ เคต्เคฏाเคชाเคฐी เคญी เคฌ्เคฐिเคŸिเคถ เคถाเคธเคจ เคธे เคธंเคคुเคท्เคŸ เคจเคนीं เคฅे। เคธเคฐเค•ाเคฐ เค•ी เคต्เคฏाเคชाเคฐिเค• เคšुंเค—ी, เค•เคฐ เคคเคฅा เคชเคฐिเคตเคนเคจ เคธंเคฌंเคงी เคจीเคคिเคฏाँ เคญाเคฐเคคीเคฏ เค‰เคฆ्เคฏोเค—เคชเคคिเคฏों เคเคตं เคต्เคฏाเคชाเคฐिเคฏों เค•े เคนिเคคों เค•े เคตिเคฐुเคฆ्เคง เคฅीं। เคฆेเคถ เค•े เค†ंเคคเคฐिเค• เคเคตं เคฌाเคน्เคฏ เคต्เคฏाเคชाเคฐ เคชเคฐ เคตिเคฆेเคถी เค‰เคฆ्เคฏोเค—เคชเคคिเคฏों เค•ा เคจिเคฏंเคค्เคฐเคฃ เคฅा। เคญाเคฐเคคीเคฏ เคต्เคฏाเคชाเคฐी เคšाเคนเคคे เคฅे เค•ि เค‰เคจ्เคนें เค†ंเคคเคฐिเค• เค”เคฐ เคฌाเคน्เคฏ เคต्เคฏाเคชाเคฐ เคฎें เคตिเคฆेเคถी เคต्เคฏाเคชाเคฐिเคฏों เค•े เคธเคฎाเคจ เคธुเคตिเคงाเคँ เคช्เคฐाเคช्เคค เคนों เคคเคฅा เค‰เคจเค•े เคชเคฐเคฎ्เคชเคฐाเค—เคค เคฒेเคจ-เคฆेเคจ เค•े เคขंเค— เค”เคฐ เคฌเคนी-เค–ाเคคों เคฎें เค•िเคธी เคช्เคฐเค•ाเคฐ เค•ा เคนเคธ्เคคเค•्เคทेเคช เคจ เค•िเคฏा เคœाเค।

เค•िเคธाเคจ เคšाเคนเคคे เคฅे เค•ि เคญू-เคฐाเคœเคธ्เคต เค•ी เคฆเคฐ เค‰เคฆाเคฐ เคนो, เค•เคฐ-เคธंเค—्เคฐเคน เค•े เคธाเคงเคจ เค•เค ोเคฐ เคจ เคนों เค”เคฐ เคญुเค—เคคाเคจ เคจ เค•เคฐ เคชाเคจे เค•ी เคธ्เคฅिเคคि เคฎें เค‰เคจเค•ी เคญूเคฎि เค•ो เคจीเคฒाเคฎ เคจ เค•िเคฏा เคœाเค। เคตे เคšाเคนเคคे เคฅे เค•ि เคธเคฐเค•ाเคฐ เคœ़เคฎींเคฆाเคฐों เค”เคฐ เคฎเคนाเคœเคจों เค•े เคถोเคทเคฃ เคเคตं เค…เคค्เคฏाเคšाเคฐों เคธे เค•िเคธाเคจों เค•ी เคฐเค•्เคทा เค•เคฐे เคคเคฅा เค•ृเคทि เค•ो เค‰เคจ्เคจเคค เคเคตं เค—เคคिเคถीเคฒ เคฌเคจाเคฏा เคœाเค। เคฌ्เคฐिเคŸिเคถ เคช्เคฐเคถाเคธเคจ เค•ी เค†เคฐ्เคฅिเค• เคจीเคคिเคฏों เคจे เคญाเคฐเคค เค•े เคชเคฐเคฎ्เคชเคฐाเค—เคค เค†เคฐ्เคฅिเค• เคขाँเคšे เค•ो เคจเคท्เคŸ เค•เคฐเค•े เคญाเคฐเคคीเคฏ เคฆเคธ्เคคเค•ाเคฐों เคเคตं เค•ाเคฐीเค—เคฐों เค•ी เคฆเคถा เค•ो เคฆเคฏเคจीเคฏ เคฌเคจा เคฆिเคฏा เคฅा। เค‡ंเค—्เคฒैंเคก เคฎें เคจिเคฐ्เคฎिเคค เคตเคธ्เคคुเค“ं เค•ो เคฒा-เคฒाเค•เคฐ เคฏूเคฐोเคชीเคฏों เคจे เคญाเคฐเคคीเคฏ เคฌुเคจเค•เคฐों, เคฒोเคนाเคฐों, เคฎोเคšिเคฏों เค†เคฆि เค•ो เคฌेเคฐोเคœเค—ाเคฐ เค•เคฐ เคฆिเคฏा เคฅा। เคญाเคฐเคคीเคฏ เค•ाเคฐीเค—เคฐों เค”เคฐ เคฆเคธ्เคคเค•ाเคฐों เค•ो เคตिเคถ्เคตाเคธ เคฅा เค•ि เคญाเคฐเคค เคธे เคฌ्เคฐिเคŸिเคถ เคถाเคธเคจ เคธเคฎाเคช्เคค เค•เคฐ เคฆिเค เคœाเคจे เคชเคฐ เคจिเคถ्เคšिเคค เคฐूเคช เคธे เค‰เคจเค•ी เคธ्เคฅिเคคि เค‰เคจ्เคจเคค เคนोเค—ी। เค‰เคจเค•े เค‰เคค्เคชाเคฆों เค•ी เคฎाँเค— เคฌเคข़ เคœाเคเค—ी เค”เคฐ เค‰เคจ्เคนें เคฐाเคœाเค“ं เค”เคฐ เค…เคฎीเคฐों เค•ी เคธेเคตा เคฎें เคจिเคฏुเค•्เคค เค•िเคฏा เคœाเคเค—ा।

เค‡เคธी เคช्เคฐเค•ाเคฐ, เคธเคฐเค•ाเคฐी เค•เคฐ्เคฎเคšाเคฐी เคšाเคนเคคे เคฅे เค•ि เค‰เคจเค•े เคธाเคฅ เคธเคฎ्เคฎाเคจเคœเคจเค• เคฌเคฐ्เคคाเคต เค•िเคฏा เคœाเค, เค‰เคจ्เคนें เคช्เคฐเคถाเคธเคจिเค• เคเคตं เคธैเคจिเค• เคธेเคตाเค“ं เคฎें เคช्เคฐเคคिเคท्เค ा เค”เคฐ เคงเคจ เคตाเคฒे เคชเคฆों เคชเคฐ เคจिเคฏुเค•्เคค เค•िเคฏा เคœाเค เคคเคฅा เค…ंเค—्เคฐेเคœों เค•े เคธเคฎाเคจ เคตेเคคเคจ เคเคตं เคถเค•्เคคिเคฏाँ เคช्เคฐเคฆाเคจ เค•ी เคœाเคँ। เค‰เคจ्เคนें เคฒเค—เคคा เคฅा เค•ि เคฆेเคถ เคฎें เคฌाเคฆเคถाเคนी เคธเคฐเค•ाเคฐ เค•ी เคธ्เคฅाเคชเคจा เคนो เคœाเคจे เคธे เค‰เคจเค•ी เค‡เคจ เคธเคญी เคธเคฎเคธ्เคฏाเค“ं เค•ा เคธเคฎाเคงाเคจ เคนो เคœाเคเค—ा। เคชंเคกिเคค, เคซเค•ीเคฐ เคเคตं เค…เคจ्เคฏ เคœ्เคžाเคจी เคต्เคฏเค•्เคคि เคญी เคฌ्เคฐिเคŸिเคถ เคถाเคธเคจ เค•े เคตिเคฐोเคงी เคฅे। เค‰เคจ्เคนें เคฒเค—เคคा เคฅा เค•ि เคฌ्เคฐिเคŸिเคถ เคช्เคฐเคถाเคธเค• เค‰เคจเค•े เคงเคฐ्เคฎ เค•ो เคจเคท्เคŸ เค•เคฐเค•े เค‰เคจ्เคนें เคˆเคธाเคˆ เคฌเคจा เคฆेเคจा เคšाเคนเคคे เคนैं। เคฌ्เคฐिเคŸिเคถ เคธเคค्เคคा เค•ो เคญाเคฐเคค เคธे เค‰เค–ाเคก़เค•เคฐ เคตे เคญाเคฐเคคीเคฏ เคงเคฐ्เคฎों เคเคตं เคธंเคธ्เค•ृเคคि เค•ी เคฐเค•्เคทा เค•เคฐเคจा เคšाเคนเคคे เคฅे। เคตाเคธ्เคคเคต เคฎें, เคตिเคฆ्เคฐोเคนी เคญाเคฐเคค เคธे เคฌ्เคฐिเคŸिเคถ เคธเคค्เคคा เค•ो เคธเคฎाเคช्เคค เค•เคฐเค•े เคฆेเคถ เคฎें 18เคตीं เคถเคคाเคฌ्เคฆी เค•ी เคชूเคฐ्เคต เคฌ्เคฐिเคŸिเคถ เคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा เค•ी เคชुเคจเคธ्เคฐ्เคฅाเคชเคจा เค•เคฐเคจा เคšाเคนเคคे เคฅे। เคฏเคนी เค•ाเคฐเคฃ เคฅा เค•ि เค‰เคจ्เคนोंเคจे เคฌ्เคฐिเคŸिเคถ เคถाเคธเคจ เค•े เคชเคคเคจ เค•े เคฌाเคฆ เคฆिเคฒ्เคฒी, เคฒเค–เคจเคŠ เค”เคฐ เค•ाเคจเคชुเคฐ เคœैเคธे เคธ्เคฅाเคจों เคฎें เคเค• เคช्เคฐเค•ाเคฐ เค•ी เคธเคค्เคคा เคเคตं เคถाเคธเคจ เคธंเคฐเคšเคจा เค•ी เคธ्เคฅाเคชเคจा เค•ा เคช्เคฐเคฏाเคธ เค•िเคฏा।

เคช्เคฐเคถ्เคจ 8.
1857 เค•े เคตिเคฆ्เคฐोเคน เค•े เคตिเคทเคฏ เคฎें เคšिเคค्เคฐों เคธे เค•्เคฏा เคชเคคा เคšเคฒเคคा เคนै? เค‡เคคिเคนाเคธเค•ाเคฐ เค‡เคจ เคšिเคค्เคฐों เค•ो เค•िเคธ เคคเคฐเคน เคตिเคถ्เคฒेเคทเคฃ เค•เคฐเคคे เคนैं?
เค‰เคค्เคคเคฐ: 
เคตिเคฆ्เคฐोเคน เค•ी เค…เคตเคงि เคฎें เคคเคฅा เค‰เคธเค•े เคฌाเคฆ เคญी เค…ंเค—्เคฐेเคœों เคเคตं เคญाเคฐเคคीเคฏों เคฆ्เคตाเคฐा เคตिเคฆ्เคฐोเคน เคธे เคธंเคฌंเคงिเคค เค…เคจेเค• เคตिเคทเคฏों เค•ा เคšिเคค्เคฐांเค•เคจ เค•िเคฏा เค—เคฏा।
เค‡เคจเคฎें เคธे เค…เคจेเค• เคšिเคค्เคฐ, เคชेंเคธिเคฒ เคจिเคฐ्เคฎिเคค เคฐेเค–ाเคšिเคค्เคฐ, เค‰เคค्เค•ीเคฐ्เคฃ เคšिเคค्เคฐ, เคชोเคธ्เคŸเคฐ, เค•ाเคฐ्เคŸूเคจ เค”เคฐ เคฌाเคœाเคฐ เคช्เคฐिंเคŸ เค†เคœ เค‰เคชเคฒเคฌ्เคง เคนैं। เคฏे เคšिเคค्เคฐांเค•เคจ เคตिเคฆ्เคฐोเคน เค•ी เคตिเคญिเคจ्เคจ เค›เคตिเคฏाँ เคนเคฎाเคฐे เคธाเคฎเคจे เคช्เคฐเคธ्เคคुเคค เค•เคฐเคคे เคนैं। เคชाเค ्เคฏเคชुเคธ्เคคเค• เคฎें เคฆिเค เค—เค เค•ुเค› เคฎเคนเคค्เคค्เคตเคชूเคฐ्เคฃ เคšिเคค्เคฐों เค•े เค†เคงाเคฐ เคชเคฐ เคนเคฎ เคฏเคน เคœाเคจเคจे เค•ा เคช्เคฐเคฏเคค्เคจ เค•เคฐेंเค—े เค•ि เค‡เคคिเคนाเคธเค•ाเคฐ เค‡เคจ เคšिเคค्เคฐों เค•ा เคตिเคถ्เคฒेเคทเคฃ เค•िเคธ เคช्เคฐเค•ाเคฐ เค•เคฐเคคे เคนैं। เคตिเคฆ्เคฐोเคน เค•े เคธंเคฌंเคง เคฎें เค…ंเค—्เคฐेเคœ़ों เคฆ्เคตाเคฐा เคฌเคจाเค เค—เค เคšिเคค्เคฐों เคฎें เค…ंเค—्เคฐेเคœों เค•ो เคฌเคšाเคจे เคตाเคฒे เคเคตं เคตिเคฆ्เคฐोเคนिเคฏों เค•ो เค•ुเคšเคฒเคจे เคตाเคฒे เค…ंเค—्เคฐेเคœ़ เคจाเคฏเค•ों เค•ा เค…เคญिเคจंเคฆเคจ เคฐเค•्เคทเค•ों เค•े เคฐूเคช เคฎें เค•िเคฏा เค—เคฏा เคนै। เค‡เคธ เคธंเคฌंเคง เคฎें เคŸॉเคฎเคธ เคœोเคจ्เคธ เคฌाเคฐ्เค•เคฐ เคฆ्เคตाเคฐा 1859 เคˆเฅฆ เคฎें เคจिเคฐ्เคฎिเคค เคšिเคค्เคฐ ‘เคฆ เคฐिเคฒीเคซ़ เค‘เคซ़ เคฒเค–เคจเคŠ’ (เคฒเค–เคจเคŠ เค•ी เคฐाเคนเคค) เคตिเคถेเคท เคฐूเคช เคธे เค‰เคฒ्เคฒेเค–เคจीเคฏ เคนै। เคฏเคน เคธเคฐ्เคตเคตिเคฆिเคค เคนै เค•ि 1857 เคˆเฅฆ เค•े เคตिเคฆ्เคฐोเคน เค•ा เคธंเคญเคตเคคः เคธเคฐ्เคตाเคงिเค• เคญเคฏंเค•เคฐ เคฐूเคช เค…เคตเคง เค•ी เคฐाเคœเคงाเคจी เคฒเค–เคจเคŠ เคฎें เคฆेเค–เคจे เค•ो เคฎिเคฒा เคฅा। เคตिเคฆ्เคฐोเคนी เคธैเคจिเค•ों เคฆ्เคตाเคฐा เคฒเค–เคจเคŠ เค•ा เค˜ेเคฐा เคกाเคฒ เคฆिเค เคœाเคจे เคชเคฐ เคฒเค–เคจเคŠ เค•े เค•เคฎिเคถ्เคจเคฐ เคนेเคจเคฐी เคฒाเคฐेเคจ्เคธ เคจे เคธเคญी เคˆเคธाเค‡เคฏों เค•ो เค‡เค•เคŸ्เค ा เค•เคฐเค•े เค‰เคจเค•े เคธाเคฅ เค…เคค्เคฏเคงिเค• เคธुเคฐเค•्เคทिเคค เคฐेเคœीเคกेंเคธी เคฎें เคถเคฐเคฃ เคฒे เคฒी เคฅी।

เคฐेเคœीเคกेंเคธी เคชเคฐ เคตिเคฆ्เคฐोเคนिเคฏों เค•े เค†เค•्เคฐเคฎเคฃ เคฎें เคนेเคจเคฐी เคฒाเคฐेเคจ्เคธ เค•ी เคคो เคฎृเคค्เคฏु เคนो เค—เคˆ, เค•िเคจ्เคคु เค•เคฐ्เคจเคฒ เค‡ंเค—เคฒिเคธ เคจे เค•िเคธी เคช्เคฐเค•ाเคฐ เคธे เคฐेเคœीเคกेंเคธी เค•ो เคธुเคฐเค•्เคทिเคค เคฐเค–ा। เค…ंเคค เคฎें เค•ॉเคฒिเคจ เค•ैเคช्เคชเคฌेเคฒ เค”เคฐ เคœेเคฎ्เคธ เค‘เคŸ्เคฐเคฎ เค•ी เคธंเคฏुเค•्เคค เคธेเคจाเค“ं เคจे เคฌ्เคฐिเคŸिเคถ เคฐเค•्เคทเค• เคธेเคจा เค•ो เค˜ेเคฐे เคธे เค›ुเคก़ाเคฏा เค”เคฐ เคตिเคฆ्เคฐोเคนिเคฏों เค•ो เคชเคฐाเคœिเคค เค•เคฐเค•े เคฒเค–เคจเคŠ เคชเคฐ เค…เคงिเค•ाเคฐ เคธ्เคฅाเคชिเคค เค•เคฐ เคฒिเคฏा। เค…ंเค—्เคฐेเคœों เคจे เค…เคชเคจे เคตिเคตเคฐเคฃों เคฎें เคฒเค–เคจเคŠ เคชเคฐ เค…เคชเคจे เคชुเคจः เค…เคงिเค•ाเคฐ เค•ा เค‰เคฒ्เคฒेเค– เคฌ्เคฐिเคŸिเคถ เคถเค•्เคคि เค•े เคตीเคฐเคคाเคชूเคฐ्เคตเค• เคช्เคฐเคคिเคฐोเคง เคเคตं เคจिเคฐ्เคตिเคตाเคฆ เคตिเคœเคฏ เค•े เคช्เคฐเคคीเค• เค•े เคฐूเคช เคฎें เค•िเคฏा เคนै। เคœोเคจ्เคธ เคฌाเคฐ्เค•เคฐ เค•े เค‡เคธ เคšिเคค्เคฐ เคฎें เค•ॉเคฒिเคจ เค•ैเคฎ्เคชเคฌेเคฒ เค•े เค†เค—เคฎเคจ เคชเคฐ เคช्เคฐเคธเคจ्เคจเคคा เค•े เคธเคฎाเคฐोเคน เค•ा เค…ंเค•เคจ เค•िเคฏा เค—เคฏा เคนै। เคšिเคค्เคฐ เค•े เคฎเคง्เคฏ เคฎें เคคीเคจ เคฌ्เคฐिเคŸिเคถ เคจाเคฏเค•ों-เค•ैเคฎ्เคชเคฌेเคฒ, เค‘เคŸ्เคฐเคฎ เคคเคฅा เคนैเคตเคฒॉเค• เค•ो เคฆिเค–ाเคฏा เค—เคฏा เคนै। เค‰เคจเค•े เค†เคธ-เคชाเคธ เค–เคก़े เคฒोเค—ों เค•े เคนाเคฅों เค•े เคธंเค•ेเคคों เคธे เคฆเคฐ्เคถเค• เค•ा เคง्เคฏाเคจ เคฌเคฐเคฌเคธ เคนी เคšिเคค्เคฐ เค•े เคฎเคง्เคฏ เคญाเค— เค•ी เค“เคฐ เค†เค•เคฐ्เคทिเคค เคนो เคœाเคคा เคนै। เคฏे เคจाเคฏเค• เคœिเคธ เคธ्เคฅाเคจ เคชเคฐ เค–เคก़े เคนैं เคตเคนाँ เคชเคฐ्เคฏाเคช्เคค เค‰เคœाเคฒा เคนै, เค‡เคธเค•े เค…เค—เคฒे เคญाเค— เคฎें เคชเคฐเค›ाเค‡เคฏाँ เคนैं เค”เคฐ เคชिเค›เคฒे เคญाเค— เคฎें เคŸूเคŸा-เคซूเคŸा เคฐेเคœीเคกेंเคธी เคฆृเคท्เคŸिเค—ोเคšเคฐ เคนोเคคा เคนै।

เคšिเคค्เคฐ เค•े เค…เค—เคฒे เคญाเค— เคฎें เคฆिเค–ाเค เค—เค เคถเคต เค”เคฐ เค˜ाเคฏเคฒ เค‡เคธ เค˜ेเคฐेเคฌंเคฆी เคฎें เคนुเคˆ เคฎाเคฐ-เค•ाเคŸ เค•े เคธाเค•्เคทी เคนैं। เคฎเคง्เคฏ เคญाเค— เคฎें เค…ंเค•िเคค เค˜ोเคก़ों เค•े เคตिเคœเคฏी เคšिเคค्เคฐ เคฌ्เคฐिเคŸिเคถ เคธเคค्เคคा เคเคตं เคจिเคฏंเคค्เคฐเคฃ เค•ी เคชुเคจเคธ्เคฐ्เคฅाเคชเคจा เค•े เคช्เคฐเคคीเค• เคนैं। เค‡เคจ เคšिเคค्เคฐों เค•ा เคช्เคฐเคฎुเค– เค‰เคฆ्เคฆेเคถ्เคฏ เค…ंเค—्เคฐेเคœ เคœเคจเคคा เคฎें เค…เคชเคจी เคธเคฐเค•ाเคฐ เค•ी เคถเค•्เคคि เค•े เคช्เคฐเคคि เคตिเคถ्เคตाเคธ เค‰เคค्เคชเคจ्เคจ เค•เคฐเคจा เคฅा। เค‡เคธ เคช्เคฐเค•ाเคฐ เค•े เคšिเคค्เคฐों เคธे เคฏเคน เคธ्เคชเคท्เคŸ เคธंเค•ेเคค เคฎिเคฒเคคा เคฅा เค•ि เคธंเค•เคŸ เคธเคฎाเคช्เคค เคนो เคšुเค•ा เคฅा, เคตिเคฆ्เคฐोเคน เค•ा เคฆเคฎเคจ เค•िเคฏा เคœा เคšुเค•ा เคฅा เค”เคฐ เค…ंเค—्เคฐेเคœ เค…เคชเคจी เคธเคค्เคคा เค•ी เคชुเคจเคธ्เคฐ्เคฅाเคชเคจा เคฎें เคธเคซเคฒเคคा เคช्เคฐाเคช्เคค เค•เคฐ เคšुเค•े เคฅे। 1857 เคˆเฅฆ เค•े เคธैเคจिเค• เคตिเคฆ्เคฐोเคน เค•े เคฆो เคตเคฐ्เคท เคฌाเคฆ เคœोเคœेเคซ़ เคจोเคเคฒ เคชेเคŸเคจ เคฆ्เคตाเคฐा เคฌเคจाเค เค—เค เคšिเคค्เคฐ ‘เค‡เคจ เคฎेเคฎोเคฐिเคฏเคฎ’ (เคธ्เคฎृเคคि เคฎें) เคฎें เคšिเคค्เคฐเค•ाเคฐ เค•ा เคช्เคฐเคฎुเค– เค‰เคฆ्เคฆेเคถ्เคฏ เคตिเคฆ्เคฐोเคน เค•ी เค…เคตเคงि เคฎें เค…ंเค—्เคฐेเคœ़ों, เคตिเคถेเคท เคฐूเคช เคธे เคฎเคนिเคฒाเค“ं เค”เคฐ เคฌเคš्เคšों เค•ी เค…เคธเคนाเคฏเคคा เค•ो เคช्เคฐเค•เคŸ เค•เคฐเคจा เคฅा। เค‡เคธ เคšिเคค्เคฐ เคฎें เค…ंเค—्เคฐेเคœ़ เคฎเคนिเคฒाเค“ं เค”เคฐ เคฌเคš्เคšों เค•ो เคเค• เค˜ेเคฐे เคฎें เคเค•-เคฆूเคธเคฐे เคธे เคฒिเคชเคŸा เคนुเค† เคšिเคค्เคฐिเคค เค•िเคฏा เค—เคฏा เคนै।

เค‰เคจ्เคนें เคชूเคฐ्เคฃ เคฐूเคช เคธे เค…เคธเคนाเคฏ เคเคตं เคฎाเคธूเคฎ เคฆिเค–ाเคฏा เค—เคฏा เคนै। เค‰เคจเค•े เคšेเคนเคฐे เค•े เคญाเคตों เคธे เคเคธा เคฒเค—เคคा เคนै เค•ि เคฎाเคจो เคตे เค•िเคธी เคญเคฏाเคจเค• เค˜เคก़ी เค•ी เค†เคถंเค•ा เคธे เค—्เคฐเคธ्เคค เคนों। เค‰เคจ्เคนें เคฆेเค–เค•เคฐ เคฒเค—เคคा เคนै เค•ि เคœैเคธे เคตे เคชूเคฐी เคคเคฐเคน เคธे เค†เคถाเคตिเคนीเคจ เคนोเค•เคฐ เค…เคชเคจे เค…เคชเคฎाเคจ, เคนिंเคธा เค”เคฐ เคฎौเคค เค•ी เคช्เคฐเคคीเค•्เคทा เค•เคฐ เคฐเคนे เคนैं। เคšिเคค्เคฐ เค•ो เคง्เคฏाเคจเคชूเคฐ्เคตเค• เคฆेเค–เคจे เคธे เคชเคคा เคฒเค—เคคा เคนै เค•ि เค‡เคธเคฎें เคญเคฏंเค•เคฐ เคนिंเคธा เค•ा เคšिเคค्เคฐเคฃ เคจเคนीं เค•िเคฏा เค—เคฏा เคนै, เค‰เคธเค•ी เคคเคฐเคซ เค•ेเคตเคฒ เคธंเค•ेเคค เค•िเคฏा เค—เคฏा เคนै। เคšिเคค्เคฐเค•ाเคฐ เค•ी เคฏเคน เค•เคฒ्เคชเคจा เคฆเคฐ्เคถเค•ों เค•ो เค…เคจ्เคฆเคฐ เคคเค• เคเค•เคोเคฐ เคกाเคฒเคคी เคนै। เคตे เค—ुเคธ्เคธे เค”เคฐ เคฌेเคšैเคจी เค•े เคญाเคตों เคธे เค‰เคฌเคฒเคจे เคฒเค—เคคे เคนैं เค”เคฐ เคช्เคฐเคคिเคถोเคง เคฒेเคจे เค•े เคฒिเค เคธ्เคตเคฏं เค•ो เคคैเคฏाเคฐ เค•เคฐ เคฒेเคคे เคนैं। เค‡เคธ เคช्เคฐเค•ाเคฐ เค•े เคšिเคค्เคฐों เคฎें เคตिเคฆ्เคฐोเคนिเคฏों เค•ो เคฆिเค–ाเคฏा เคจเคนीं เค—เคฏा เคนै, เคคเคฅाเคชि เค‰เคจเค•ा เคช्เคฐเคฎुเค– เค‰เคฆ्เคฆेเคถ्เคฏ เคตिเคฆ्เคฐोเคนिเคฏों เค•ी เคนिंเคธเค•เคคा เคเคตं เคฌเคฐ्เคฌเคฐเคคा เค•ो เคช्เคฐเค•เคŸ เค•เคฐเคจा เคนै। ‘เค‡เคจ เคฎेเคฎोเคฐिเคฏเคฎ’ เคจाเคฎเค• เค‡เคธ เคšिเคค्เคฐ เค•ी เคชृเคท्เค เคญूเคฎि เคฎें เคฌ्เคฐिเคŸिเคถ เคธैเคจिเค•ों เค•ो เคฐเค•्เคทเค• เค•े เคฐूเคช เคฎें เค†เค—े เคฌเคข़เคคे เคนुเค เคฆिเค–ाเคฏा เค—เคฏा เคนै।

เค•ुเค› เคšिเคค्เคฐों เคฎें เค…ंเค—्เคฐेเคœ़ เคฎเคนिเคฒाเค“ं เค•ा เคšिเคค्เคฐांเค•เคจ เคตीเคฐเคคा เค•ी เคธाเค•ाเคฐ เคช्เคฐเคคिเคฎा เค•े เคฐूเคช เคฎें เค•िเคฏा เค—เคฏा เคนै। เค‡เคจ เคšिเคค्เคฐों เคฎें เคตे เคตीเคฐเคคाเคชूเคฐ्เคตเค• เคธ्เคตเคฏं เค…เคชเคจी เคฐเค•्เคทा เค•เคฐเคคे เคนुเค เคฆृเคท्เคŸिเค—ोเคšเคฐ เคนोเคคी เคนैं। เค‰เคฆाเคนเคฐเคฃ เค•े เคฒिเค เคชाเค ्เคฏเคชुเคธ्เคคเค• เค•े เคšिเคค्เคฐ 11.3 เคฎें เคฎिเคธ เคต्เคนीเคฒเคฐ เค•ो เคตीเคฐเคคा เค•ी เคธाเค•ाเคฐ เคช्เคฐเคคिเคฎा เค•े เคฐूเคช เคฎें เคญाเคฐเคคीเคฏ เคธिเคชाเคนिเคฏों เคธे เคตीเคฐเคคाเคชूเคฐ्เคตเค• เค…เคชเคจी เคฐเค•्เคทा เค•เคฐเคคे เคนुเค เคฆिเค–ाเคฏा เค—เคฏा เคนै। เคตเคน เคฆृเคข़เคคाเคชूเคฐ्เคตเค• เคตिเคฆ्เคฐोเคนिเคฏों เค•े เคฎเคง्เคฏ เค–เคก़ी เคฆृเคท्เคŸिเค—ोเคšเคฐ เคนोเคคी เคนैं เค”เคฐ เค…เค•ेเคฒे เคนी เคตिเคฆ्เคฐोเคนिเคฏों เค•ो เคฎौเคค เค•े เค˜ाเคŸ เค‰เคคाเคฐเคคे เคนुเค เค…เคชเคจे เคธเคฎ्เคฎाเคจ เค•ी เคฐเค•्เคทा เค•เคฐเคคी เคนैं। เค…เคจ्เคฏ เคฌ्เคฐिเคŸिเคถ เคšिเคค्เคฐों เค•े เคธเคฎाเคจ เค‡เคธ เคšिเคค्เคฐ เคฎें เคญी เคตिเคฆ्เคฐोเคนिเคฏों เค•ो เคฌเคฐ्เคฌเคฐ เคฆाเคจเคตों เค•े เคฐूเคช เคฎें เคšिเคค्เคฐिเคค เค•िเคฏा เค—เคฏा เคนै। เคšिเคค्เคฐ เคฎें เคšाเคฐ เคนृเคท्เคŸ-เคชुเคท्เคŸ เคต्เคฏเค•्เคคि เคนाเคฅों เคฎें เคคเคฒเคตाเคฐें เค”เคฐ เคฌंเคฆूเค•ें เคฒिเค เคนुเค เคเค• เค…เค•ेเคฒी เคฎเคนिเคฒा เคชเคฐ เคตाเคฐ เค•เคฐเคคे เคนुเค เคฆिเค–ाเคฏे เค—เค เคนैं। เคตाเคธ्เคคเคต เคฎें, เค‡เคธ เคšिเคค्เคฐ เคฎें เค…เคชเคจे เคธเคฎ्เคฎाเคจ เค”เคฐ เคœीเคตเคจ เค•ी เคฐเค•्เคทा เค•े เคฒिเค เคเค• เคฎเคนिเคฒा เค•े เคตीเคฐเคคाเคชเคตूเค• เคธंเค˜เคฐ्เคท เค•े เคฎाเคง्เคฏเคฎ เคธे เคšिเคค्เคฐเค•ाเคฐ เคจे เคเค• เค—เคนเคฐे เคงाเคฐ्เคฎिเค• เคตिเคšाเคฐ เค•ा เคช्เคฐเคธ्เคคुเคคीเค•เคฐเคฃ เค•िเคฏा เคนै। เค‡เคธเค•े เค…ंเคคเคฐ्เค—เคค เคตिเคฆ्เคฐोเคนिเคฏों เค•े เคตिเคฐुเคฆ्เคง เคธंเค˜เคฐ्เคท เค•ो เคˆเคธाเคˆเคฏเคค เค•ी เคฐเค•्เคทा เค•े เคธंเค˜เคฐ्เคท เค•े เคฐूเคช เคฎें เคฆिเค–ाเคฏा เค—เคฏा เคนै। เคšिเคค्เคฐ เคฎें เคฌाเค‡เคฌिเคฒ เค•ो เคญूเคฎि เคชเคฐ เค—िเคฐा เคนुเค† เคฆिเค–ाเคฏा เค—เคฏा เคนै।

เคช्เคฐเคถ्เคจ 9.
เคเค• เคšिเคค्เคฐ เค”เคฐ เคเค• เคฒिเค–िเคค เคชाเค  เค•ो เคšुเคจเค•เคฐ เค•िเคจ्เคนीं เคฆो เคธ्เคฐोเคคों เค•ी เคชเคก़เคคाเคฒ เค•ीเคœिเค เค”เคฐ เค‡เคธ เคฌाเคฐे เคฎें เคšเคฐ्เคšा เค•ीเคœिเค। เค•ि เค‰เคจเคธे เคตिเคœेเคคाเค“ं เค”เคฐ เคชเคฐाเคœिเคคों เค•े เคฆृเคท्เคŸिเค•ोเคฃ เค•े เคฌाเคฐे เคฎें เค•्เคฏा เคชเคคा เคšเคฒเคคा เคนै?
เค‰เคค्เคคเคฐ: 
เคฏเคฆि เคนเคฎ เคช्เคฐเคธ्เคคुเคค เค…เคง्เคฏเคฏเคจ เคฎें เคฆिเค เค—เค เคเค• เคšिเคค्เคฐ เค”เคฐ เคเค• เคฒिเค–िเคค เคชाเค  เค•ा เคšुเคจाเคต เค•เคฐเค•े เค‰เคจเค•ा เคชเคฐीเค•्เคทเคฃ เค•เคฐเคคे เคนैं, เคคो เค‰เคจเคธे เคชเคคा เคฒเค—เคคा เคนै เค•ि เคตिเคฆ्เคฐोเคน เค•े เคตिเคทเคฏ เคฎें เคตिเคœेเคคाเค“ं เค…เคฐ्เคฅाเคค् เค…ंเค—्เคฐेเคœ़ों เค”เคฐ เคชเคฐाเคœिเคคों เค…เคฐ्เคฅाเคค् เคญाเคฐเคคीเคฏों เค•े เคฆृเคท्เคŸिเค•ोเคฃ เคฎें เคญिเคจ्เคจเคคा เคฅी।

1. เค‰เคฆाเคนเคฐเคฃ เค•े เคฒिเค, เคฏเคฆि เคนเคฎ เคชाเค ्เคฏเคชुเคธ्เคคเค• เค•े เคšिเคค्เคฐ 11.18 เค•ा เคชเคฐीเค•्เคทเคฃ เค•เคฐเคคे เคนैं, เคคो เคธ्เคชเคท्เคŸ เคนो เคœाเคคा เคนै เค•ि เค…ंเค—्เคฐेเคœों เคจे เคœिเคธ เคธंเค˜เคฐ्เคท เค•ो ‘เคเค• เคธैเคจिเค• เคตिเคฆ्เคฐोเคน เคฎाเคค्เคฐ’ เค•เคนा เคญाเคฐเคคीเคฏों เค•े เคฒिเค เคฌ्เคฐिเคŸिเคถ เคธเคค्เคคा เค•े เคตिเคฐुเคฆ्เคง เค›ेเคก़ा เค—เคฏा เคญाเคฐเคค เค•ा เคช्เคฐเคฅเคฎ เคธ्เคตเคคंเคค्เคฐเคคा เคธंเค—्เคฐाเคฎ เคฅा। เค‡เคธเค•ा เคช्เคฐเคฎुเค– เค‰เคฆ्เคฆेเคถ्เคฏ เคฆेเคถ เค•ो เคตिเคฆेเคถी เคช्เคฐเคญुเคค्เคต เคธे เคฎुเค•्เคค เค•เคฐเคตाเคจा เคฅा। เคाँเคธी เคฎें เคตिเคฆ्เคฐोเคน เค•ा เคจेเคคृเคค्เคต เคฐाเคจी เคฒเค•्เคท्เคฎीเคฌाเคˆ เคจे เค•िเคฏा। เค‡เคธ เคšिเคค्เคฐ เคฎें เคฐाเคจी เคฒเค•्เคท्เคฎीเคฌाเคˆ เค•ो เคตीเคฐเคคा เค•ी เคธाเค•ाเคฐ เคช्เคฐเคคिเคฎा เค•े เคฐूเคช เคฎें เคšिเคค्เคฐिเคค เค•िเคฏा เค—เคฏा เคนै। เค‰เคฒ्เคฒेเค–เคจीเคฏ เคนै เค•ि เคाँเคธी เคฎें เคฎเคนिเคฒाเค“ं เคจे เคชुเคฐुเคทों เค•े เคตेเคถ เคฎें เค…เคธ्เคค्เคฐ-เคถเคธ्เคค्เคฐ เคงाเคฐเคฃ เค•เคฐ เคฌ्เคฐिเคŸिเคถ เคธैเคจिเค•ों เค•ा เคกเคŸเค•เคฐ เคฎुเค•ाเคฌเคฒा เค•िเคฏा। เคฐाเคจी เคฒเค•्เคท्เคฎीเคฌाเคˆ เคถเคค्เคฐुเค“ं เค•ा เคชीเค›ा เค•เคฐเคคे เคนुเค, เคฌ्เคฐिเคŸिเคถ เคธैเคจिเค•ों เค•ो เคฎौเคค เค•े เค˜ाเคŸ เค‰เคคाเคฐเคคे เคนुเค เคจिเคฐंเคคเคฐ เค†เค—े เคฌเคข़เคคी เคฐเคนी เค”เคฐ เค…ंเคค เคฎें เคฎाเคคृเคญूเคฎि เค•े เคฒिเค เค…เคชเคจे เคช्เคฐाเคฃों เค•ी เคฌเคฒि เคฆे เคฆी। เคฒเค•्เคท्เคฎीเคฌाเคˆ เค•ी เคฏเคน เคตीเคฐเคคा เคฆेเคถเคญเค•्เคคों เค•े เคฒिเค เคเค• เคช्เคฐेเคฐเคฃा เค•ा เคธ्เคฐोเคค เคฌเคจ เค—เคˆ। เคšिเคค्เคฐों เคฎें เคฐाเคจी เค•ो เคตीเคฐเคคा เค•ी เคธाเค•ाเคฐ เคช्เคฐเคคिเคฎा เค•े เคฐूเคช เคฎें เคšिเคค्เคฐिเคค เค•िเคฏा เค—เคฏा เคคเคฅा เค‰เคจเค•ी เคตीเคฐเคคा เค•ी เคธเคฐाเคนเคจा เคฎें เค…เคจेเค• เค•เคตिเคคाเค“ं เค•ी เคฐเคšเคจा เค•ी เค—เคˆ। เคฒोเค• เค›เคตिเคฏों เคฎें เคाँเคธी เค•ी เคฏเคน เคฐाเคจी เค…เคจ्เคฏाเคฏ เคเคตं เคตिเคฆेเคถी เคธเคค्เคคा เค•े เคฆृเคข़ เคช्เคฐเคคिเคฐोเคง เค•ी เคช्เคฐเคคीเค• เคฌเคจ เค—เคˆ। เคฐाเคจी เค•ी เคตीเคฐเคคा เค•ा เค—ौเคฐเคตเค—ाเคจ เค•เคฐเคคे เคนुเค เคธुเคญเคฆ्เคฐा เค•ुเคฎाเคฐी เคšौเคนाเคจ เคฆ्เคตाเคฐा เคฒिเค–ी เค—เคˆ เคฏे เคชंเค•्เคคिเคฏाँ “เค–ूเคฌ เคฒเคก़ी เคฎเคฐ्เคฆाเคจी เคตो เคคो เคाँเคธी เคตाเคฒी เคฐाเคจी เคฅी” เคฆेเคถ เค•े เคฌเคš्เคšे-เคฌเคš्เคšे เค•ी เคœुเคฌाँ เคชเคฐ เค† เค—เคˆं।

2. เคชाเค ्เคฏเคชुเคธ्เคคเค• เคฎें เคฆिเค เค—เค เค‡เคธ เคธ्เคฐोเคค (เคธ्เคฐोเคค-7), “เค…เคตเคง เค•े เคฒोเค— เค‰เคค्เคคเคฐ เคธे เคœोเคก़เคจे เคตाเคฒी เคธंเคšाเคฐ เคฒाเค‡เคจ เคชเคฐ เคœोเคฐ เคฌเคจा เคฐเคนे เคนैं… เค…เคตเคง เค•े เคฒोเค— เค—ाँเคต เคตाเคฒे เคนैं…। เคฏे เคฏूเคฐोเคชीเคฏों เค•ी เคชเค•เคก़ เคธे เคฌिเคฒเค•ुเคฒ เคฌाเคนเคฐ เคนैं। เคชเคฒเคญเคฐ เคฎें เคฌिเค–เคฐ เคœाเคคे เคนैं : เคชเคฒเคญเคฐ เคฎें เคซिเคฐ เคœुเคŸ เคœाเคคे เคนैं; เคถाเคธเค•ीเคฏ เค…เคงिเค•ाเคฐिเคฏों เค•ा เค•เคนเคจा เคนै เค•ि เค‡เคจ เค—ाँเคต เคตाเคฒों เค•ी เคธंเค–्เคฏा เคฌเคนुเคค เคฌเคก़ी เคนै เค”เคฐ เค‰เคจเค•े เคชाเคธ เคฌाเค•ाเคฏเคฆा เคฌंเคฆूเค•ें เคนैं।” เค•े เคชเคฐीเค•्เคทเคฃ เคธे เคชเคคा เคšเคฒเคคा เคนै เค•ि เค…เคตเคง เคฎें เค‡เคธ เคตिเคฆ्เคฐोเคน เค•ा เคต्เคฏाเคชเค• เคช्เคฐเคธाเคฐ เคนुเค† เคฅा เค”เคฐ เคฏเคน เคตिเคฆेเคถी เคถाเคธเคจ เค•े เคตिเคฐुเคฆ्เคง เคฒोเค•-เคช्เคฐเคคिเคฐोเคง เค•ी เค…เคญिเคต्เคฏเค•्เคคि เคฌเคจ เค—เคฏा เคฅा। เค‰เคฒ्เคฒेเค–เคจीเคฏ เคนै เค•ि เค‡เคธ เค•्เคทेเคค्เคฐ เคฎें เคฌ्เคฐिเคŸिเคถ เคถाเคธเคจ เคจे เคฐाเคœเค•ुเคฎाเคฐों, เคคाเคฒ्เคฒुเค•เคฆाเคฐों, เค•िเคธाเคจों เคเคตं เคธिเคชाเคนिเคฏों เคธเคญी เค•ो เคธเคฎाเคจ เคฐूเคช เคธे เคช्เคฐเคญाเคตिเคค เค•िเคฏा เคฅा। เคธเคญी เคจे เค…เคตเคง เคฎें เคฌिเคŸिเคถ เคถाเคธเคจ เค•ी เคธ्เคฅाเคชเคจा เค•े เคชเคฐिเคฃाเคฎเคธ्เคตเคฐूเคช เค…เคจेเค• เคช्เคฐเค•ाเคฐ เค•ी เคชीเคก़ाเค“ं เค•ो เค…เคจुเคญเคต เค•िเคฏा เคฅा। เคธเคญी เค•े เคฒिเค เค…เคตเคง เคฎें เคฌ्เคฐिเคŸिเคถ เคถाเคธเคจ เค•ा เค†เค—เคฎเคจ เคเค• เคฆुเคจिเคฏा เค•ी เคธเคฎाเคช्เคคि เค•ा เคช्เคฐเคคीเค• เคฌเคจ เค—เคฏा เคฅा। เคœो เคšीเคœें เคฒोเค—ों เค•ो เคฌเคนुเคค เคช्เคฐिเคฏ เคฅीं, เคตे เค‰เคจเค•ी เค†ँเค–ों เค•े เคธाเคฎเคจे เคนी เค›िเคจ्เคจ-เคญिเคจ्เคจ เคนो เคฐเคนी  เคฅीं।

1857 เคˆเฅฆ เค•ा เคตिเคฆ्เคฐोเคน เคฎाเคจो เค‰เคจเค•ी เคธเคญी เคญाเคตเคจाเค“ं, เคฎुเคฆ्เคฆों, เคชเคฐเคฎ्เคชเคฐाเค“ं เคเคตं เคจिเคท्เค ाเค“ं เค•ी เค…เคญिเคต्เคฏเค•्เคคि เค•ा เคธ्เคฐोเคค เคฌเคจ เค—เคฏा เคฅा। เค…เคตเคง เคฎें เคคाเคฒ्เคฒुเค•เคฆाเคฐों เค•ो เค‰เคจเค•ी เคธเคค्เคคा เคธे เคตंเคšिเคค เค•เคฐ เคฆिเค เคœाเคจे เค•े เค•ाเคฐเคฃ เคเค• เคธंเคชूเคฐ्เคฃ เคธाเคฎाเคœिเค• เคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा เคจเคท्เคŸ เคนो เค—เคˆ เคฅी। เค•िเคธाเคจों เค•ो เคคाเคฒ्เคฒुเค•เคฆाเคฐों เค•े เคธाเคฅ เคฌाँเคงเคจे เคตाเคฒे เคจिเคท्เค ा เค”เคฐ เคธंเคฐเค•्เคทเคฃ เค•े เคฌंเคงเคจ เคจเคท्เคŸ-เคญ्เคฐเคท्เคŸ เคนो เค—เค เคฅे। เค‰เคฒ्เคฒेเค–เคจीเคฏ เคนै เค•ि 1857 เคˆเฅฆ เคฎें เค…เคตเคง เค•े เคœिเคจ-เคœिเคจ เค•्เคทेเคค्เคฐों เคฎें เคฌ्เคฐिเคŸिเคถ เคถाเคธเคจ เค•ो เค•เค ोเคฐ เคช्เคฐเคคिเคฐोเคง เค•ा เคธाเคฎเคจा เค•เคฐเคจा เคชเคก़ा, เคตเคนाँ-เคตเคนाँ เคธंเค˜เคฐ्เคท เค•ी เคตाเคธ्เคคเคตिเค• เคฌाเค—เคกोเคฐ เคคाเคฒ्เคฒुเค•เคฆाเคฐों เคเคตं เค•िเคธाเคจों เค•े เคนाเคฅों เคฎें เคฅी। เคนเคฎें เคฏाเคฆ เคฐเค–เคจा เคšाเคนिเค เค•ि เค…เคงिเค•ांเคถ เคธैเคจिเค•ों เค•ा เคธंเคฌंเคง เค•िเคธाเคจ เคชเคฐिเคตाเคฐों เคธे เคฅा। เคฏเคฆि เคธिเคชाเคนी เค…เคชเคจे เค…เคซเคธเคฐों เค•े เค†เคฆेเคถों เค•ी เค…เคตเคนेเคฒเคจा เค•เคฐเค•े เคถเคธ्เคค्เคฐे เค‰เค ा เคฒेเคคे เคฅे, เคคो เคคเคค्เค•ाเคฒ เคนी เค‰เคจ्เคนें เค—्เคฐाเคฎों เคธे เค…เคชเคจे เคญाเคˆ-เคฌंเคงुเค“ं เค•ो เคธเคนเคฏोเค— เคช्เคฐाเคช्เคค เคนो เคœाเคคा เคฅा। เค‡เคธ เคช्เคฐเค•ाเคฐ เค…เคตเคง เคฎें เคตिเคฆ्เคฐोเคน เค•ा เคต्เคฏाเคชเค• เคช्เคฐเคธाเคฐ เคนुเค†। เค‡เคธ เคตिเคฆ्เคฐोเคน เคฎें เค•िเคธाเคจों เคจे เคธिเคชाเคนिเคฏों เค•े เค•ंเคงे-เคธे-เค•ंเคงा เคฎिเคฒाเค•เคฐ เคฌ्เคฐिเคŸिเคถ เคถाเคธเคจ เค•े เคตिเคฐुเคฆ्เคง เคธंเค˜เคฐ्เคท เค•िเคฏा।

0 comments: